Kriminologji dhe Penologji: Një Studim i Shkencave të Drejtësisë Penale

2. elementare t njeriut; jeta, liria, rrezikimi i rendit tcaktuar ekonomiko - shoqrore,rrezikimin e normave etiko - moraleetj, t gjitha kto vlera dhe norma n do shoqriatakohen dhe jan trrezikuara nga veprimet e ndryshme kriminale ku krimi iu haprrugnkaosit, korrupsionit, konflikteve midis qytetareve etj.Faktortekonomik e material - grupi i III-t ku bjn pjes humbjet dhe dmtemdha materiale q pson shoqria - individi drejtprdrejte ngaaktiviteti kriminal.Harxhohen para t mdha n pengimin e terrorizmitndrkombtare, krimit t organizuaretj, ku nga t gjitha kto aktekriminale shkaktohen dme materiale.Interesimi me qllim t mbrojtjes& vetmbrojtjes - grupi i IV-t i faktorve qzgjojn interesim nopinion e cila mundohet prmes mediave, televizioneve t shpjegojsesi t ruhemi nga krimi pra, ta parandalojm at mirpo nga ana tjetrprmes ktyrefaktorve mund te ket an negative t nxisin - imitojnkrimin.Disa pikpamje n kuptimin e Kriminologjis - disa nga ktokuptime tentojnKriminologjin ta paraqesin si shkence gjithprfshirsembi krimin e disa tjeraprkufizojn at si disiplin t specializuar mbishkaqet e krimit. Rafello Garafallo katheksuar se kriminologjia shtshkenc q merret si akt i cili cnon ndjenjat elementaremorale t njbashksie njerzore e ashtu quajtur - krimi natyror (shih faqe16-17).Kriminologjia si shkenc pluraliste - kuptimi i kriminologjissipas ktij koncepti kad.m.th t nj shkence t prgjithshme e tpavarura q merret me fenomenin e krimit qn kuadr t kriminologjistrajtojn sjellje kriminale, shkaqet, masat pr kontrollindheparandalimin e kriminalitetit. Kto koncepte q n literaturnkriminologjike quhenpluraliste, ket e ka mbrojtur Enriko Ferri dheq mendonte se shkenca e kriminologjisn vete prmban kuptimingjenetik pr t gjitha shkencat tjera q e trajtojnkriminalitetin, kymendim sht prkrahur nga shumica e pjesmarrjeve t Kongresit tI-rNdrkombtare pr kriminologjin n Rom 1938 e pjesrisht shkollaaustriakekriminologjike, Sipas ktij koncepti ekzistojn vetm 2disiplina t cilat merren mekrimin; E Drejta penale e cila merret meann normative dhe Kriminologjia - me annreale t krimit. Sipasautorit Grasheger kriminologjia prfshin 4 grupe t disiplinave qetrajtojn at. Grupi i I-r e prbejn fenomenologjia kriminale dheetiologjia-biologjiakriminale. Grupi i II-t disiplinat t cilattrajtojn, faktet dhe provat e procedurs prvrtetimin e kryerjes skrimit,Grupi i III-t disiplinat t cilat studiojn mbrojtjen eshoqrisnga kriminaliteti, Grupi i IV-t e prbejn t gjitha ato disiplinat qmerrenhulumtimin e mjeteve dhe metodave t prshtatshme t mbrojtjesnga atakimetkriminale.Kriminologjia si shkenc sintetike - mendiminsintetik shkenca e kriminologjis eprqendron n hulumtimin e shkaqevedhe faktorve t krimit. Kshtu q autortStefani, Levasseurkriminologjin e definojn si shkenc mbi shkaqet e delikuencs.Poashtu Pinate kriminologjin e ndan n at gjenerale, aplikative oseklinike.Definimi dhe prkufizimi i kriminologjis - dikurkriminologjin e kan trajtuar sishkenc mbi veprn penale, e m von ekan trajtuar at si shkenc mbi kryesin -kriminelin, dhe si shkencmbi faktort kriminogjen. M von thuhet se kriminologjiaduhet tmerret me studimin e veprimeve dhe veprave dhe sjelljeve q qojnnkriminalitet, e ky koncept ndryshe quhet kriminologji dinamike.Page 2 of 52 3. Lnda (Objekti) i kriminologjis-mbi kuptimin eshkencs se kriminologjis vrehet sesi objekt te studimit kafenomenin kriminal si objekt te preokupimit te saj, ku ne vetembandisa nocione; krimin si dukuri individuale, viktimn e krimit,etj.Disa kuptime dhe nocione themelore t kriminologjis - Fenomenikriminal -zakonisht mendohet pr dukurin e rrezikshme shoqrore qmanifestohet n kryerjene krimeve t llojllojshme, kriminalitet -kuptohet trsia e t gjitha krimeve t kryera nnj koh, hapsire dheperiudh t caktuar, kriminaliteti si trsi e krimeve ndahet natprimar q nnkupton krime q jan kryer pr her t par dhe shtzhvilluarproceduar nga organet kompetente dhe sekondar paraqetkryerjen e srishme tkrimeve, krime - akti individual i sjelljes snjeriut, prmes t cilit cnohet shkelet kodipenal ku pason ndshkimi,mirpo shpesh prdoret edhe termi vepr penale - shtveprim apomosveprim i cili rrezikon apo cnon nj t mir t mbrojtur me ligjpenal.Prkufizimi i lnds s kriminologjis - m hert sht theksuar silnd e saj shtnjeriu kriminal apo delikuent ket mendim e ka prkrahurLombroza, mirpo m vonesht par se objekt i ksaj shkence duhet t jenshkaqet dhe kushtet, faktort q enxisin krimin, mirpo kohve t funditka mendime se kriminologjia duhet t jet studimi kontrollit,pengimit dhe formave e mnyrave t reagimit t shoqris.Definimijuridik i lnds s kriminologjis - si lnd t studimit duhet t jen tgjithasjelljet dhe veprimet e ndaluara dhe t parapara me normapozitive juridike. Pra, objektstudimi jan krimet dhe sjelljetkriminale q jan parapare me dispozitat juridikepozitive.Definimisociologjik i lnds s kriminologjis - ky definim thot q objekt istudimit iksaj shkence duhen t jen t gjitha sjelljet dhe veprimetantishoqrore, t ndaluaradhe t rrezikshme, pa marr parasysh faktinse a jan t parapara n dispozitat penalepozitive.Definimi i przier ikriminologjis - konsiston n faktin se objekt i studimit iksajshkence duhen t jen t gjitha veprimet dhe sjelljet t cilatcenojn dispozitat pozitivejo vetm nga ana normative juridike poredhe sjelljet e dmshme ndaj shoqris qshpijn deri te aktivitetekriminale.Definimi prfundimtar i lnds s kriminologjis - sipas ktijdefinimi ajo shtshkenc e pavarur e cila, duke aplikuar metodologjinkrkimore, n mnyre empirikestudion fenomenin kriminal n trsin e tij,ku si lnd t veten ka krimin, kriminalitetin,kriminelin, faktortobjektiv dhe subjektive, viktimn, dhe masat pr parandalimin e tijnshoqri, ku si shkenc qndron e pavarur dhe unike.Rndsia dhefunksioni i kriminologjis - kriminologjia n veanti ka dydetyrathemelore 1 - njohja dhe ndriimi sa m i thell i lnds apoobjektit t studimit, 2 -rezultatet e krkimeve dhe njohurit e vetashkencore t jen n shrbim t mirqniess njerzimit. Mnyra e vshtrimitdhe prshkruarja e lnds s kriminologjis ashtu sisht, njihet si mnyrdeskriptive. Kemi edhe mnyra tjera t njohjes s krimit nmnyre prodhe kontra mendimeve q kan dominuar deri n at moment.Page 3 of 524. Roli dhe detyra e kriminologut - kriminologu ka pr detyr tkrkoje dhe te njoh tvrteten, ai duhet sa m shum t lirohet ngaqasjet subjektive dhe interesat personalt cilat nuk kan mbshtetje nfakte dhe t dhna objektive. Kriminologu i njohur Sabotheksonfunksionin tredimensional t kriminologut, ai duhet t ket prherfokus kritikndaj dukurive kriminale, duhet q n qasjet e tij t jetkreativ, ai duhet t ket guxim tparaprij me ide. Pra 3 funksionetkryesore t kriminologut; kritikues, kreator dheprognozues.Ndarja ekriminologjis - ajo ndahet n:Kriminologjia eprgjithshmeKriminologjia klinikeKriminologjiaakademikeKriminologjia aplikativeKriminologjiaradikaleKriminologjia viktimologjikeKRIMINOLOGJIA -Kriminologjia eprgjithshme - sht nj shkence teorike lidhur me nocionetthemelorembi krimin dhe shkaqet e tij n shoqrin bashkkohore. Prbhet ngadisashkenca t veanta kriminale si, antropologjia, psikologjia,penologjia etj. Ka pr detyret definoje dhe prkufizoje t gjithanocionet themelore mbi krimin dhe mardhniet e tij.-Kriminologjiaklinike - sht disipline e veant q insiston q objekt studimidhehulumtimi duhet t jet individi - kryersi, krimineli i cilistudiohet dhe observohet me syklinike. Ajo trajton krimin si aktindividual. Ky lloj studimi ka qen prezent n Franc, Italietj. Sithemelues i ksaj kriminologjie sht Lombrozo e Pinatel.-Kriminologjia akademike - zhvillohet dhe studiohet npr qendratuniversitare tndryshme n bot.- Kriminologjia aplikative - ajo duhett merret me studime, krkime dhe observimekonkrete t realitetitkriminal n do shoqri, duke u angazhuar q n shkencn ekriminologjis tbhen ndryshime rrnjsore n qasjen e studimit t shkaqeve t krimitdheparandalimit t tij.- Kriminologjia radikale - paraqitet si njkritik e ashpr e disa koncepteve tkriminologjis tradicionale mbikrimin. Ajo krkon q n mnyre radikale t ndrrojkuptimi i sistemit tinkriminimeve tradicionale q dmth ndrrimi i kodeve, ligjevepenaleetj.- Kriminologjia viktimologjike viktimologjia - sht njdisipline e cila merret mestudimin e viktims nga aspekti ifenomenit t paraqitjes, shkaqeve objektive esubjektive, i masavedhe mjeteve t parandalimit t viktimizimit t qytetarve. Ajo istudionviktimn pr nga vetit e tij, karakteristikat biologjike,psikologjike, morale dhesocio - kulturore, lidhjet e saj me krimindhe rolin e saj n ndodhjen e krimit. Kontribut tmadh kan dhneautori Hans & Henting n veprn e vet The Criminal as his victim- Page 4 of 52 5. studies in the sociobiology of crime. Prmendendisa lloje t viktimave ato jan;kriminale, latente, pafajshme,pjesmarrse, nxitse, e rastsishme etj.Metodologjia dhe metodat eKriminologjisSi dihet fjala metod - metodologji dmth rrug, mnyr eardhjes deri te e vrteta.Kriminologu amerikan Hagan ka prcaktuardisa faza pr metodologjin e krkimitkriminologjik: Teoria,Deduksioni, Hipoteza, Operacionalizimi, Plani krkimore,Matjet,Grumbullimi i te dhnave, Analizat, Zbulimet dheInduksioni.-Metodat e shkencs se Kriminologjis- m t prdorshmet jan:metoda tprgjithshme teorike, metodat empirike, metodat e studimit trasteve individuale,metoda klinike, metoda t vrojtimit, krahasimit,ankets, intervists, statistikore etj.-Metodat e studimit t rasteveindividuale - kjo metod i qaset kriminalitetit si dukuriindividualedhe fokusohet n delinkuentin n vetit dhe cilsit e tij. Pr tuaplikuar kjometod duhen t mblidhen shum t dhna shnime mbi rastinkriminal dhe vetit e tij.Kjo metod quhet edhe e rastit ose historisjetsore t delinkuentit. Ajo studion sjelljete delinkuentit q ngakoha e fmijris e deri n momentin e kryerjes s krimit. Ktmetod e kaprdorur Saderland n studimin e tij pr hajnin profesional. Studimi itillduhet t prfshij t dhnat dhe faktet sociologjike, psikologjike,psikiatrike dhe faktettjera relevante, sht metod mjaft e shtrenjtdhe me an t saj nuk mund tzbulohen rrethanat esenciale t sjelljevekriminale t cilat gjenden n raporte shoqroreekonomike dhe raportetjera.--Metodat e studimit t rasteve individuale - kjo metod iqaset kriminalitetit si dukuriindividuale dhe fokusohet ndelinkuentin n vetit dhe cilsit e tij. Pr tu aplikuar kjometodduhen t mblidhen shum t dhna shnime mbi rastin kriminal dhe vetit etij.Kjo metod quhet edhe e rastit ose historis jetsore tdelinkuentit.-Metoda e vrojtimit-observimit - kjo metod mund t jete vrojtimit direkt, indirekt dheme pjesmarrje t studiuesit dhe papjesmarrje, ku me pjesmarrje t studiuesitarrihen prfundime t mira tanalizs pr shkak se e vrojton direkt veprn dhe jeprezultate t mira,mirpo kjo metod ka edhe t metat e veta sepse n disa rastevrojtimidirekt nuk sht i mundshm n praktik.-Metoda e ankets dhe intervistsjan metoda t njohura t mbledhjes s fakteve,q aplikohen n t gjithashkencat shoqrore. Anketimi mund t merret me shkrim oseme goj. Nseanketa zhvillohet me persona delikuent apo t dnuar, atyre duhettushpjegohet qllimi i ankets dhe vemas tu garantohet se anketa -prgjigjet nuk do tndikojn n keqsimin e pozits s tyre n procedurpenale.-Metoda e eksperimentit, krahasimit dhe matjes-metoda eeksperimentit - aplikohetzakonisht n shkencat natyrore dhe ekzakte,ndrsa n shkencat natyrore sht m ikufizuar. Te eksperimentosh dmth qn mnyr artificiale ti nxitesh dhe shkaktoshproceset, veprimet dhedukurit e ndryshme n botn reale. Krahasimi - po ashtu shtmetodkrkimi n hulumtimin sociologjik dhe kriminologjik. Te krahasimikemi t bjmme 2 grupe;1-krahasuese - zakonisht ktu ndrmerrenveprime,2-kontrollues - ktu nuk ndrmerrenveprime. Matja - aplikohetn kriminologji e sidomos n psikologji kriminale, hyn nprdorim prhulumtimin einteligjencs,motivimit,qndrimeve,temperamenti,karakterit tj. Page 5of 52 6. -Metodat statistikore dhe aplikimi i tyre n kriminologji -n kriminologji metodastatistikore ka hy me nj disiplin t veant qquhet Statistika Kriminale.-Metoda e ligjit t numrave t mdhenj - eka prdorur autori Poisson pr te arriturrezultatet sa m t sakta dhesigurta dhe sipas ktij parimi statistikor, sa m shumraste prfshir nstudim, aq me objektive jan edhe konkluzionet dhe prfundimeteanalizs s krimit.-Metoda e modelit reprezentimit - esenca e ksajmetode qndron n studimin evetm t disa rasteve q jan tipike t cilatprfaqsojn popullin apo delinkuentin.-Metoda e korrelacionit,mesatares dhe prqindjes - me an t ksaj metode mundt pasqyrohetraporti n mes moshs dhe kriminalitetit, gjinis dhekriminalitetit,shkalls s arsimimit llojet e veprave penale,mesatarja e krimit n nj rajon, prqindja edelikuenteve t mitur n njshtet etj.Vlersimi kritik i metodave statistikore - rezultatet efituara me an t metodavestatistikore duhen t verifikohen me metodatjera ngase metodat statistikore janmetoda t mbledhjes s faktevedhe te dhnave e jo metoda t shpjegimeve esencialet shkaqeve tkriminalitetit.Evidencat statistikore mbi kriminalitetin - ktuparaqitet nj pasqyre reale e praniss dukuris se kriminalitetit n njshoqri t caktuar. Pr tu arritur ky qllim dhe pr tqen pasqyrat dhe tdhnat e ndryshme t cilat fitohen, me t prdorshmet, nkriminologjivemas u kushtohet kujdes evidencave statistikore.Llojet eevidencave statistikore mbi kriminalitetin - kemi kto lloje: 1.Evidencat ndrkombtare mbi kriminalitetin - trajtohen shnimet dhetdhnat mbi kriminalitetin t cilat mbrohen nga organet dheinstitucionet e OKB-sdhe kan t bjn me shtrirjen e kriminaliteti n tgjitha vendet e bots, kuparaqiten shum vshtirsi pr shkak t emrimevedhe kualifikimeve tndryshme t veprave penale n kodet penale t atyreshteteve. 2. Evidencat kombtare ose nacionale mbi kriminalitetin -kto kan t bjnme evidentimin e kriminalitetit n nj vend apo shtet tcaktuar. Kso evidencashmund t mbajn organet e policis, organet eprokuroris, organet e gjykataveetj, q merren me tubimin dheprpunimin e t dhnave statistikore.Kto evidenca mund t jen: tprgjithshme-koncentrike-q mbajn shnimepr t gjitha llojet e vepravepenale dhe sjelljeve kriminale p.sh (evdiencat prkriminalitetekonomik) dhe speciale-fragmentar.Me evidentimin e kriminalitetit ndisa shtete ka filluar para 100 viteve si nBritanin e Madhepublikohet statistika kriminale Criminal Statistics, BritishCrimeSurvey, N SHBA quhen Uniform Crime Reports dhe NationalCrimeVictimization Survey. Publikimi i UNC nxjerrt 1 her n vit ngaFBI dhe Ministriae Drejtsis ku publikojn dy grupe t krimeve: Krimete dhuns dhe pasuris.Publikimi i NCVS beht nj her n 3 vjet ka rndsin sqarimin e krimeve terrta ku prfshijn t dhna nga anketat dheintervistat e ndryshme. N Franckemi Statistika gjeneral mbikriminalitetin etj. Page 6 of 52 7. Evidencat statistikoreparaqiten prmes numrave absolute dhe relative, kto evidenca n njshtet i mbajn organet policore, prokurorit dhe gjykatat.EvidencatStatistikore t policis mbi kriminalitetin - shnimet e policis jantlarmishme ku mblidhen t dhna mbi veprn penale, kryesin e veprs,moshn, gjinin,profesionin etj. Mirpo kto t dhna shpeshher sjan tsakta bhen gabime prshkak t paraqitjes s rrejshme, kualifikimeve tgabueshme etj.Evidencat Statistikore t prokuroris publike mbikriminalitetin - prmbajnshnime dhe t dhna mbi numrin e akuzimevendaj personave t dyshuar se kanbr krime n nj shtet, evidencat jan mt ngushta se sa t policis mirpoprapseprap duhen t merren me rezervduke pasur faktin se kto evidenca nukparaqesin fjaln e fundit mbinumrin e sjelljeve kriminale.Evidencat Statistikore t gjykatave mbikriminalitetin - jan m t preferuara prprcjelljen e t dhnave mbikriminalitetin n nj vend, kto evidenca n literaturnkriminologjikekonsiderohen se jan m t sakta dhe t sigurta.Vrejtje kritike lidhurme Evidencat Statistikore mbi Kriminalitetin - ekzistojn 2pikpamjelidhur me kt: ai Legal - q thekson se si kriminalitet mund tevidentohenvetm krimet, dhe Real - q thekson se si krim duhencilsuar t gjitha sjelljet kriminaleq ndodhen n jetn reale pa marrparasysh a jan t evidentuar nga policia, prokuroriaapo gjykatat. Nhulumtimet kriminologjike duhet marr parasysh dukurin e numritterrt-teprt t krimininalitetit n nj shtet.Problemi i evidencavestatistikore - nga prvoja e praktiks gjyqsore dihet se nj nr.ikonsideruar i sjelljeve kriminale paraqesin vepra penale dhe ndajkryesve duhet tzhvillohej procedura e ndjekjes penale mirpo nse atonuk regjistrohen cilsohen sinumr i errt i kriminalitetit.Numri ierrt ose i paevidentuar i kriminalitetit - Autori i par istatistiks kriminaleKetlet ka theksuar se qllimi i statistikskriminale sht mbledhja e t dhnave dheshnimeve mbi kriminalitetin nnj shtet, pr ket ai kriminalitetin e ka ndar n veprapenale kryesite t cilave: jan t njohura, t panjohura dhe vepr penal krejtsishttpanjohura. Enriko Ferri krimet i ndan n krime t njohura ngapolicia dhe gjykata dhekrime reale q kan ndodhur n botn reale. Ketkriminalitet t paevidentuar autort ekan quajtur me emr t ndryshm,numri i errt, fush e errtetj.Numri i prhimet i kriminalitetit -dallon nga numri i errt sepse ktu sht fjala prrastet e njohura tcilat nuk jan ndriuar mire deri n fund nga organetkompetente.Schneider lidhur me numrat e errt dallon numrat e errtabsolute -, relativ dhe tekarriers kriminale.Numri i teprt ikriminalitetit - ktu kemi t bjm me rastet e evidentimitdheregjistrimit t sjelljeve kriminale q n t vrtet skan ndodhur osesekzistojn. Ktondodhin kur paraqiten raste t rrejshme oseinstitucionet qllimisht rrisin numrin ekriminalitetit pr arsyepolitike apo praktike. Kto t dhna quhen me emratkriminalitetfantomik, i shpifur, i ekzagjeruar. Pra, numri i teprtparaqitet kur disa individ shpallenfajtor e jan t pafajshm. Page 7of 52 8. Shkaqet e paraqitjes s numrit t errt ose t teprt -mendohet se numri m imadh i krimeve t paevidentuar ka t bj mekrimet e lehta dhe t imta kundrpasuris, krimet n mes familjes,deliktet seksuale etj, t cilat sjan paraqitur afr osejanekzagjeruar pa ndodhur fare. Mnyra e zbulimit t numrit t errt sipaskrkimevekemi 2 mnyra origjinale t studimit; studimi mbi vetakuzimindhe studimet mbi viktimat.Studimi mbi vetakuzimin - apo Self ReportStudies si mnyr t zbulimit t numrit terrt dhe t prhimt n krkimetkriminologjike po aplikohet qe disa vjet, me an tanketimit dheintervistimit me qytetar t moshave t ndryshme lidhur me faktin se akaky krimi gjat jets ose n periudha t caktuara, far jan krimet edhea jan prgjigjurpenalisht. T anketuarit-intervistuarit shnojn krimet cilat i kan kryer e pr t cilatnuk jan n dijeni organetkompetente. Kto anketa-intervista jan t lira e vullnetaredhe mnyrae ktill e hulumtimit quhet metod e vetakuzimit. Studime t ktillasotbhen n (SHBA, Britani, Gjermani etj).Studimet mbi Viktimat -studiohet me an t anketimit-intervistimit t personave tndryshme sea kan qen ndonj her viktim e krimeve t caktuara dhe a ikanparaqitur ndonjher te organet kompetente. Si nismtar i ksajmetode konsiderohetHenting. Kjo metod aplikohet n SHBA, Itali,Holand etj. Arsyet e mosparaqitjes sviktimave n polici jan:konsiderimi i tyre si krime t imta dhe pa pasoja, lidhjafamiljaredhe farefisnore me kryesin, frika nga hakmarrja, mosbesimitek organet kompetente,frika nga publikimi etj.Krimi si objektstudimi i disa disiplinave shkencore - kriminaliteti studiohetdheanalizohet si dukuri shoqrore dhe si kategori juridike, etike,morale, dhe si raport icaktuar shoqror, psikologjik dhe familjar.Kriminologjia pr t arritur kto duhet t ketraporte t mira medisiplinat tjera shkencore t cilat n aspekte t ndryshmendriojnproblematikn e kriminalitetit. Kriminologjia ka raporte tngushta me nj numr tcaktuar t disiplinave t veanta kriminologjike tcilat kan pasur ndikim t dukshm nhulumtimet e shkaqeve tkriminalitetit e ato shkenca jan si m posht.1. Antropologjiakriminale - ka ndikuar dukshm n zhvillimin ehulumtimevekriminologjike dhe n ndriimin e lidhjeve n meskonstrukcionit trupor t njeriut dhesjelljes s tij delikuente.2.Psikologjia dhe Psikopatologjia kriminale - ku n pikpamje shkencoreanalizojnstudiojn lidhjet n mes t sjelljeve kriminale t delikuentvedhe vetive dhe cilsive ttyre psikologjike dhe rregullimevepsikike.3. Biologjia kriminale - ndrlidh vetit anatomike - fizikeme vetit dhe cilsitbiologjike t individit me sjellje kriminale.4.Sociologjia kriminale - trajton aspektin social t krimit.5.Gjeografia kriminale - merret me hulumtimin e shprndarjes dheprhapjes skriminalitetit n vende, regjione dhe vise t ndryshme tbots.6. Viktimologjia kriminale - merret me studimin e viktims,formave, shkaqeve tparaqitjes dhe masave pr parandalimin eviktimizimit.Page 8 of 52 9. Raporti i Kriminologjis me shkencattjera penale me:T Drejtn Penale - Kriminologjia ka lidhje t ngushtme t drejtn penale t cilat prlnd studimi e kan kriminalitetin,veprn penale. Secila prej tyre e ka lndn dhemetodn e vet t pavarurt trajtimit t ksaj dukurie. E drejta penale si shkencjuridike,vshtron krimin si kategori dhe nocion juridik, ajo e studion dheinterpreton nmnyr kritike t drejtn penale pozitive t nj shteti, pramerret me analizn dheprkufizimin e veprave penale. Kriminologjiastudion format, ndriimin, shpjegimin eparaqitjes s sjelljeskriminale. Mirpo dihet se krimi n rend t par sht kategorishoqrore epastaj juridiko-formale.Procedurn Penale - si shkenc mbi sistemin edispozitave juridike t cilat rregullojndhe prcaktojn subjektetet eprocedurs penale me t ciln ndriohet shtja penalembshtet nkriminologji dhe n t dhnat q i ofron ajo mbi botn reale t krimit.Ktody shkenca bashkpunojn n mes veti nprmes aplikimit t procedurs tekspertimitkriminologjik, ku prfshihen njohurit sociale.Politiknkriminale - si disiplin e pavarur shkencore angazhohet duke umbshteturn t arriturat e shkencave tjera pr gjetjen e formave dhemetodave m efikase prpengimin e kriminalitetit n nj vend, ajo nukmund ti arrij pa shfrytzimin e rezultatevet krkimevekriminologjike. Politika kriminale bashkkohore gjithnj e mshummbshtet n masat preventive ekonomike, sociale dhe n masa tjerapr pengimin ekriminalitetit.Penologjia - merret me studimin eekzekutimit t sanksioneve penale dhe procesin erisocializimit tpersonave t dnuar duke inkorporuar qasjet interdisiplinare dhedukeshfrytzuar t arriturat e shkencave tjera e vemas tkriminologjis.Kriminalistika - ka pr baz kriminalitetin si lndstudimi, merret me studimin emetodave t zbulimit krkimit t krimevedhe kryesve t tyre dhe t njjtn kohkontribuon n ndriimin e rasteve tndryshme, kryersve t tyre. Ajo shrbehet merezultate t krkimevekriminologjike t bazuara n shkenca konkrete.Mjeksia Ligjore -merret me studimin dhe ndriimin e aspekteve sociale t rastevetndryshme kriminale.Psikologjia e gjyqit - merret me studimin epsikologjis s pjesmarrsve nprocedurn penale.Psikiatria e gjyqit -studion gjendjen shpirtrore e vemas gjendjet e smuara dhetrregulluara shpirtrore t kryersve t veprave penale.Medicina egjyqit - merret me studimin e t dhnave t ndryshme tkarakteritanatomiko-biologjik e q kan t bjn me veprn penale dhekryersin e saj.Teorit mbi kriminalitetin dhe historiku i mendimevekriminologjikeKriminaliteti q nga kohrat e lashta ka zgjuarinteresim n qarqet e ndryshmeshoqrore, shkaqet e krimit janparaqitur q nga koha e shteteve t para, nga kohaantike e deri nditt e sotme. Kjo rrug e paraqitjes s mendimeve historike do t Page9 of 52 10. vshtrohet n 2 faza; faza e I-r prfshin mendimet ehershme mbi shkaqet ekriminalitetit dhe faza e II-t prfshinpikpamjet dhe mendimet e shkollave t njohurajuridiko - penale,kriminologjike mbi kriminalitetin.Mendimi antik mbi kriminalitetin- fillohet me pikpamjet antike t filozofve t lashtgrek q ka pasurmendime qe sht folur edhe me hert si n (Egjipt, Babiloni, Kinnevjetr etj.) mirpo mendimet e para i shohim te filozoft grek e kanpunimet e tyre, flitetpr shfaqjen dhe arsyen e marrjes s individitme sjellje kriminale.Platoni - n veprn e vet Ligjet ka trajtuarshtjen e krimit e vemas t disa vepravepenale vjedhjeve e vrasjeve.Sipas tij krimi kryhet pr shkak t ndikimit t instinktit, tepsheve tpamposhtura dhe shpirtit t smure t kryersit t veprs dhe faktorvetjashtm jan rezultat i rregullimeve dhe degjenerimeveanatomiko-biologjike qndodhin te disa individ. Pikpamjet e tijtregojn q ai krkonte q kryersit, t ciltkan kryer krime nga mosdijat dnohen me dnime t lehta, e pr kriminelet e paprmirsuar propozonaplikimin e masave preventive t edukimit, prmirsimit, duke eedukuarshpirtin dhe trupin e tyre duke aplikuar dhunn dhe dhembjen me njanmasat e izolimit nga shoqria dhe masa t eliminimit fizike ngashoqria.Aristoteli - mendon se individi merret me sjellje kriminalepr shkak t ndikimeve tmotiveve dhe shprehive kriminale, e si shkakprmend skamjen edhe varfrin. Sipas tijpersonat t cilt kryejn krimejan armiq t shtetit dhe t shoqris. Pr dallim ngaPlatoni, Aristoteliprmend ndikimin e rrethanave ekonomike sociale si faktortparaqitjes s kriminalitetit mirpo pr nga parandalimi i krimit kaqndrime t njjtasikurse Platoni.Romakt - n literaturn romakeprmenden mendimet e filozofve t njohur romak sip.sh t Ulpians,Ciceronit etj shprehja dnimi nuk mund t jet m i madh se fajiibr.Mendimi Mesjetar mbi KriminalitetinShn Augustini - sipas tijkrimi sht mkat i madh dhe shkelje e rregullave hyjnoreprandaj dnimisht i domosdoshm dhe qllimi i tij sht t shpaguhet krimi dhe tlahenmkatet.Toma Aukini - krimin nuk e trajton vetm si cnim t rendit dherregullave hyjnore tdrejtsis hyjnore por edhe si shkelje t mirave tprgjithshme shoqrore, ku pushtetirealizon paqen shoqrore.Mendimehumanitare dhe historiko - juridike mbi kriminalitetinTomas Mori -thekson se shkaqet e krimit gjenden n vet shoqrin dhe ekritikonashpr shqiptimin e shpesht t dnimit me vdekje n praktikn eathershmegjyqsore pr krimet e imta si ishin vjedhjet, mashtrimetetj.Hugo Grocius - thekson se krimet jan ato veprime t sjelljes qjan kundr jetsshoqrore, t mirave natyrore, sipas tij dnimi duhet tjet n proporcion me krimin. Page 10 of 52 11. Hobsi - thekson sekrimi sht vet rezultat i natyrs s njeriut, i vetive dhe shprehivettij. sht e njohur thnia e tij Njeriu pr njeriun sht ujkMonteskje -angazhohet pr respektimin e personalitetit t njeriut nprocedurnpenale, ai mendon se shkaqet e krimit gjenden n vetsistemin shoqror, shtkundrshtar i ashpr i aplikimit t torturave dhednimeve trupore ndaj kryersve tveprave penale.Zhan Zhak Ruso -thekson se shkaqet e kriminalitetit gjenden n kushte dherrethanatshoqrore t kryersve t veprave penale, ai thot se njeriunuk sht i prir vetvetiu tkryej vepra penale, rrethanat ekonomikedhe politike njeriun e shtyjn t bhet skllavdhe e detyrojn t kryejkrime.Teoria - shkolla klasike juridiko - penale mbi kriminalitetin- n kt drejtim dallohendisa mendimtar t njohur si Cesario Bekario,Gjeremi Bentham dhe Anselm FojerbahCesario Bekario - vepra e tijMbi krimet dhe dnimet sht e njohur si vepra esistemuar, e deriathershme mbi problemet e kriminalitetit e vemas ndshkimit.Aiinsiston n aplikimin e parimit Ska krim pa ligj, ska dnim paligj. N kt mnyr aikrkonte q krimet dhe dnimet t parashikohen m parme ligj, po ashtu angazhohejpr parimin proporcionalitetit n mes tkrimit dhe dnimit pr arsye se n praktikpersonat dnoheshin me dnimet rnda pr krime t lehta.Jeremy Bentham - shkaqet e kriminalitetit ikrkonte n rrethanat shoqrore,angazhohej q veprimet kriminale tcilat ndodhin n shoqri t rregullohen n kornizaligjore po ashtuishte kundr aplikimit t dnimeve trupore dhe me vdekje, dhembrojtjene individit nga arbitrarizmi i pushtetit gjyqsor.AnselmFojerbah - ishte ithtar i parimit t legalitetit, prkatsishtligjshmris ntrajtimin e kriminalitetit dhe prgjegjsis penale. Kaqen redaktor i Kodit Penal tBavaris.Teoria antropologjike osekriminalitetit t lindur, sipas Qesario LambrozesBri lidhjen n mesvetive anatomike e biologjike n nj an dhe sjelljeve kriminaletindividve n ann tjetr pr t zbuluar dhe vrtetuar se vetit endryshme anatomiko-biologjike kan ndikim vendimtar n sjelljetkriminale t disa individve. Sipas tij npjest e ndryshme t trupit esidomos n kafkn e njeriut delikuent jan t vendosuradisa qendra qprcaktojn n mnyr biologjike veprimet dhe sjelljet e tyre duke brnjvarg matjesh dhe studimesh antropometrike. N baz t hulumtimeve ttilla gjojakan gjetur lidhshmri t drejtprdrejt t forms s kafks dhetrupit t njeriut mesjellje kriminale. Ktu sht shquar Lambroza q kaardhur n prfundim se ekziston Iashtuquajturi kriminel i lindur icili dallonte nga njerzit normal me disa karakteristika tcilat ai iquante stigma t degjeneruar - shenja krimineli. N kt drejtim aiprmendtipin Atavis t delikuentit i cili veohet me nofulla t qitura,kok t mprehte e t gjat,me veshe t mdhenj, me ball t qitur etj, ktoshenja ai i quante shenja tdegjenerimit. Lambroza kriminelt i ndann 5 grupe; 1. kriminel t lindur; 2. kriminel tsmure n pikpamjeshpirtrore; 3. kriminel nga pasionet; 4. kriminel t shprehivedhekriminel t rastit.Page 11 of 52 12. Teorit pozitivisteitalianeEnriko Feri - I njohur me veprn e tij Sociologjiakriminale, pikpamjet e veta socialembi krimin i ka paraqitur n disapunime ku sipas tij kriminaliteti sht pasoj endikimeve reciproke tfaktorve antropologjik, social dhe fizike e jo vetm shprehjeevullnetit t lir apo disa fuqive t mbinatyrshme. Si faktor tkriminalitetit prmend:dendsin e popullsis, klimn, opinionin publik,religjionin, familjen dhe strukturn esaj, industrializimin,alkoolizmin, organizatat dhe institucionet publike etj.RafaelloGarofalo - sht autor i par i veprs me titull Kriminologjia kuthekson se nshoqri ekziston nj kriminalitet natyror dhekriminalitet ligjor mirpo ai n mnyrkontinuele mbron tezen e tij sekriminaliteti sht kategori natyrore e jo kategori juridike.Sipastij krimi rrezikon ndjenjat solidare dhe nderin e qytetarve q do tthot kriminelisipas tij cilsohet n munges t ndjenjs ndajrespektimit t ktyre ndjenjave solidare,atij i mungon sinqeritetidhe ndershmria.Teorit biologjike mbi kriminalitetin - dhe shkaqet etij n rend t par i trajtojn si tkushtzuara nga vetitbiokonstitucionale t kriminelve. Autori amerikan profesoriUniversitetit t Harvardit ka br studimin dhe matjen antropometrikedhe morfologjiket dy grupeve t njerzve t burgosurve kriminel dheqytetarve t lir n ann tjetr, aika vrejtur se ekzistojn dallime tdukshme pr nga disa karakteristika anatomike -fizike t ktyrekategorive t popullats kto dallime vrehen n pesh, shtat, gjersitkraharorit, forma e koks, n disproporcion t gjymtyrve t trupit. Aii ndan tipatkriminel sipas ndrtimit fizike n 3 grupe: endomorph,ektomorf, dhe mezomorf.Teoria e trashgimit dhe shprehive t lindura- sipas ktyre teorive personatdelikuente kryejn krime ngase nstrukturn e vet anatomiko - biologjike kanparakushte t lindurakriminale, ku personat delikuent lindin me disa shprehikriminaledhe ata nuk mund t lirohen nga ato gjat jets. Po ashtu shtteoria mbi trashgimine parakushteve kriminale e thekson t njjtn gj.Me qllim t vrtetimit t ktyreqasjeve, sht bere hulumtimi iashtuquajturs familjes kriminale gjat disa gjeneratavenga shumshtete t bots dhe kan ardh n prfundim se familjet e ktillajanprcjellse t disa vetive krimeve prej gjeneratave t m parme ngjenerata t reja.Biokriminologjia sht disipline shkencore e cilamerret me studimin e lidhjeve n messjelljeve kriminale dhe vetive tndryshme biologjike.Teoria e racs mbi kriminalitetin - sipas sajsjelljet kriminale mund t shpjegohen nbaz t prkatsis raciale tkryersve - kriminelve. Prkatsia etnike, ngjyra elkurs dhe vetittjera raciale nj koh t gjat kan dominuar si prpjekje pr tshpjeguarshkaqet e kriminalitetit. Si ithtar t ksaj teorie shquhetLombrazos. N mesdy luftrave botrore sidomos n Gjermani sht theksuarse grupi etnik hebreit sht Page 12 of 52 13. paraprcaktuar t kryejdisa sjellje - veprime kriminale dhe kjo Gjermanve u kashrbyer sipretekst pr gjenocidin dhe shfarosjen e tyre. Edhe raca e zezshtparaprcaktuar nga amerikanet q t kryej krime n SHBA. AutoriBonzher n punimine vet Raca dhe Kriminaliteti ka theksuar seprkatsia raciale nuk sht determinuesen paraqitjen e kriminalitetit,ai ka theksuar se kushtet e vshtira materiale tekzistencs, pozitsinferiore politike, papunsia etj, jan faktor q kan nxitursjelljetkriminale e jo raca e tyre.Teoria endokronologjike mbikriminalitetin - sipas ksaj teorie sjelljet kriminale tdisaindividve jan rezultat i mosfunksionimit t duhur apo rregullimit tgjndraveendokrine dhe sht krkuar q t dal nj disipline e re e cilado te quhejEndokronologjia kriminale. Disa autor mendojn se: krimii dhuns, delikte seksuale,vrasjet, vjedhjet, dukuria e piromanisdhe sjelljet tjera agresive kriminale jan rezultat imosprodhimit tduhur dhe rregullimit funksional t disa gjndrave hormonale.Teoria ekromozomeve - krkimet dhe studimet n kt drejtim, kan zbuluar sedisapersona q kan rregullime - aberracione n strukturn ekromozomeve merren meshpesh me aktivitete kriminale se sa personattjer. Kromozomi i teprt quhetkromozom vrass dhe paraqitet temeshkujt me kromozom XYY dhe te femrat XXY ecila konsiderohet skemjonormale. Studimet e fundit gjenetike, zbulimi i ADN-sdheformulave t gjeneve t njeriut - gjenom e bn edhe me interesantrolin dhe rndsin ekrkimeve gjenetike n shpjegimin e shkaqeve tsjelljeve kriminale t njeriut.Teoria psikologjike mbikriminalitetin - ndr teorit m t njohura psikologjike lidhurmekriminalitetin prmenden teoria e paprshtatshmris, imitimit,inteligjencs,psikoanalitika, e frustrimeve psikike etj.Teoria epaprshtatshmris - sipas saj krimi dhe sjelljet devijonte janrezultat i mosmundsis s prshtatjes - adaptimit t delikuentit nrrethanat e caktuara shoqrore.Me ndikimin e paprshtatshmris nsjellje kriminale jan marr shum autor tnjohur ndrta edhe Frojdi kusipas tij njeriu bhet delikuent dhe kriminel nse nuk arrintrealizoj dshirat dhe krkesat e veta dhe nse kto dshira nuk ikoordinon menormat e rrethit dhe ambientit t caktuarshoqrore.Teoria e inteligjencs - sipas ksaj teorie n kryerjen ekrimeve marrin pjes personaq kan nivel t ult t inteligjencs. Jan tnjohura mendimet e Alfred Bine i cili kahartuar nj test tkonstatimit t kuots s inteligjencs IQ e cila ka reflektime mesjelljekriminale. Nga praktika dihet q persona me inteligjenc t ultbjn vrasje mirpokrimet ekonomike zakonisht i kryejn personat mjafteinteligjent deri sa e prpilojnplanin e organizmit t krimit.Teoriapsikoanalitike - e kultivuar nga psikologu Sigmund Frojd n veprnpsikanalizathekson se sjelljet kriminale t individit mund tshpjegohen si shprehje e ndikimeve dheshtytjeve instikte, sirezultat i ndikimeve t faktorve psikik t brendshm t nxitjevengannvetdija nga motivet seksuale. Sipas Frojdit n formimin epersonalitetit rolin kryesore luan fmijria e par, periudha prej 1-5vje. Studimin e par prfshin moshn prej 0-1 vit ku aktivitetikryesor knaqsin fmija e arrin prmes gojs dhe quhet Faza orale.Prej1-2 sht faza anale ku fmija knaqsin e arrin prmes kryerjes s nevojs-defekacionin. Prej 2-4 sht faza fallus ktu fmija knaqsin e arrinduke luajtur meorganin gjenital. Pas ktyre fazave vjen periudhalatente 4-8 vjet ose periudha e fjetur e Page 13 of 52 14. knaqsisseksuale. Frojdi mendon se kusht themelor i zhvillimit normal tfmijssht kaprcimi me sukses i ktyre fazave. Frojdi po ashtu prmenddy komplekse:-Kompleksi i Edipit - e ka marr emrin nga mitologjiagreke mbretit Edip ku thot njdjal i ri e vret babn dhe martohet memn e vet, ky kompleks shpjegon se djali kandjenja seksuale pr te mnsepse se ka kaluar mire fazn e Idit dhe fallike pr at eprcjell kykompleks dhe ka t bj me shtrydhjen e ndjenjave q krijonshqetsimenervore, rregullim dhe smundje.-Kompleksi i Elektrs -manifestohet te vajzat n fazn fallike dhe qndron nndjenjn inferioret tyre ndaj djemve pse nuk e kane organin gjenital si te tyredukefajsuar t mn pr gjinin e tyre dhe e duan baban m shum, ajomundohet tidentifikohet me nnn e saj, sipas Frojdit shum rregullimedhe deformime seksualedhe shpirtrore n jetn e mvonshme q kalojnprej vetdijes n ndrdije deri sa nukshprthejn n raste t tilla vjenderi te paraqitja e sjelljeve kriminale. Frojdi n lidhjemepersonalitetin e njeriut flet pr 2 grupe instinktesh t cilat eprcaktojn at:-instinkti i jets - eros q jan instinktet i uris,etjes dhe instiktet seksual kto janinstiktet kryesore dhe- vdekjes- thanatos q jan instinkte shkatrruese e agresive dhe kjo kategorienjerzve sht shume prezent n kryerjen e veprave kriminale ktondikojn nqndrimet, veprimet dhe sjelljet e individit. Ai po ashtuprmend instinktet Libido q janforce motorike e brendshme q e shtynindividin ti prmbush dshirat e veta.Frojdi shum deformime n lmin eknaqjes s dshirave dhe kontaktit t caktuara ishpjegon me formuln epsikoanalizs me an t tri komponentve si vijon:-Komponentja e Idit -e cila karakterizohet me dominimin e instinkteve dhemotivevebiologjike, kjo ndikon te fmijt kur me mos plotsimin edshirave t tyre jan mjaftagresiv.-Komponenta e Egos - sht pjesqndrore e personalitetit q prpiqet ti harmonizojkrkesat (q jan tnatyrs instiktive - biologjike me normat morale, ligjoredheshoqrore) dhe shtytjen e Idit. Pra ktu shtytja e dypersonaliteteve q shpien deri tesjellja kriminale.-Komponenta eSuperegos - ktu dshirohen t realizohen idealet, vlerat dhe normatqkrkohen nga rrethi q t veprojn n mnyr prefeksioniste q shpeshherkjoshoqrohet me ndjenjn e fajit ose t vetknaqsis. Kto krkesa jannkundrshtim me krkesat e Idit prandaj detyr e Egos sht tiharmonizoje kto dykrkesa kundrthnse.N prfundim me shpjegimin eFrojdit kuptojm se Idit - sht rrafshi i pavetdijshmipersonalitetit, Egoja -sht ana psikologjike e personalitetit,Superegoja-sht anasociale e tij.Teoria e frustrimeve psikike - shtnj variante e teoris psikoanalitike, e cila sjelljenkriminaleprpiqet ta shpjegoj me faktin se personaliteti i njeriut delikuentnuk ka arriturq gjat zhvillimit t vet ti knaq disa krkesa dhe prket arsye gjendet n nj gjendjet veant me shpresa t thyera e cilagjendje nxit agresionin dhe shkakton frustrimepsikike. Ajomanifestohet me pranin e friks, vshtirsit pr funksionimin eshndetitq shkaktojn shqetsime. Vrag t madhe lne rastet ekonflikteve n familje nPage 14 of 52 15. fmijri. Personat meprobleme t tilla n jetn e prditshme ndihen inferior, tdshpruar dhenuk kan guxim t ballafaqohen me problemet n jetn reale.Ksisojautori Dollard n veprn e tij Frustration and Agressionvrteton se ekziston lidhjadirekte n mes frustrimeve dhe agresionevepra agresioni prher sht pasoje efrustrimit. Mirpo sjelljetkriminale nuk mund te cilsohen gjithmon si rezultat ipersonave q nfmijrin e hershme kan frustrime t caktuara.Teorit sociologjike mbikriminalitetin - kto teori ndahen n:-Teorit dhe pikpamjet e hershmesociologjike mbi kriminalitetin - si prpjekje tpar pr kt teorikonsiderohen punimet e autorve Keltet&Egrit q jan t njohursipionier t statistiks kriminale - gjeografis kriminale. Ata kan tnjohur krahasimin eveprave penale dhe disa dukurive tjera shoqroreq burojn nga ambienti konkretsocial dhe mohon konstatimet eshkollave antropologjike dhe biologjike mbikriminalitetin e lindur.Kshtu mund ti citojm disa konstatime te njohura, vet shoqriaikrijon dhe prgatit krimet e veta, ose sht rrall krimineli i lindurpo mos ta krijonteshoqria-Teoria Psikosociale e Gabriel Tard-it -sht i njohur pr nga orientimet sociologjiken shpjegimin e shkaqevet kriminalitetit, ai i bn kritik t ashpr teoris mbikriminelin elindur dhe shkolls antropologjike t Lombrozs. Shum vepra t tij siKriminaliteti krahasues ku citon se faktori m i fuqishm nparaqitjen e sjelljevekriminale jan rrethanat sociale dhe problemete adaptimit n kushtet ekzistuese tjetess.-Pikpamjet sociologjike tEmil Dyrkemit - n kt drejtim jan t njohura veprat etij Vetvrasja,Format elementare t jets religjioze, Rregullat e metodssociologjikeetj, lidhur me shkaqet e kriminalitetit thekson se krimi sht dukurinormalee shoqris sepse ai sht faktor i nj ambienti t shndosh dhenormal shoqrore.Sipas tij shkaqet e krimit dhe rrnjt e tij gjendenn vet natyrn e shoqris njerzore,n ambientin shoqrore dhe n mungesne kontrollit shoqror. Ai po ashtu thekson seshoqria n t ciln ka rnkriminaliteti ndodhet n nj gjendje jo t shndoshe dhejonormale.Dyrkemi sht i njohur me analizn e Anomis q do t thot gjendje paligjsi faktor n paraqitjen e sjelljeve kriminale. Ai Anomi e quanat gjendje ne shoqri ecila cilsohet e paligjshme - kaos. Kjogjendje sht frika, pasiguria, izolimi, trheqja nvetvete e individitku manifestohet n qytete t mdha n metropole q i quan kshtjellatvetmis. Idet e Dyrkemitedhe sot jan aktuale n hulumtimetempirikekriminologjike.-Pikpamjet sociologjike t Franc Von Listit-sht i njohur si prfaqsues i shkollssociologjike n t drejtn penale qe ka themeluar Unionin ndrkombtar pr tedrejtn penale. Sipas Listitn paraqitjen e kriminalitetit ndikojn 2 grupe faktorsh:-Faktortindividual - q mund t jen t natyrs biologjike, psikike,-Faktortsocial - q mund t jen t natyrs ekonomike, familjare, sociale,politike etj,faktort social kan ndikim dominant n krahasim me ataindividual. Pastaj ai e bnndarjen n: kriminalitete akute dhekronike. Kriminelet i ndan n kriminel nga:shprehit, tendenca,kronike, t prmirsueshm, t pa prmirsueshm. Listi sht injohur prdualizmin pr luftimin dhe pengimin e kriminalitetit. Page 15 of 5216. Mendimet e shkolls s mbrojtjes s re shoqrore - paraqiten pasLufts s II-tbotrore, prfaqesuesit m t njohur t ksaj shkolle janFilipo Gramatika&Mark Ansel.Kjo shkoll ka br hartimin e njaksioni antikriminel e cila ka pasur pr detyrprmirsimin dhe kthimine delikuentit n shoqri dhe n fund mbrojtjen e shoqrisngakriminaliteti. Shkaqet e kriminalitetit kjo shkoll i gjen n shoqridhe zakonishtjan t natyrs individuale dhe sociale.Ansel ka punuar nparandalimin e kriminalitetit n aspektin e prgjithshmdheindividual, dhe dmi nuk guxon t mbshtet n hakmarrje.Teorite ereja sociologjike ose amerikane - pjesa m e madhe e ktyre teorivejanparaqitur n SHBA pas viteve 30, si teori t rejakonsiderohen;-Teoria e grupit ose sjelljeve devijante - q theksonse kriminaliteti sht rezultat indarjes s shoqris n grupe tndryshme, si n pikpamje horizontale ashtu edhe nat vertikale. Ktogrupe mund t ken karakter etnik, religjioz, kulturor, politik,racial esocial. Sipas ktyre teorive kriminaliteti rrjedh pr shkak tkundrthnieve n mesgrupeve t ndryshme. Prandaj sipas karakterit tktyre grupeve shoqria amerikanesht teren i prshtatshm pr trajtimindhe studimin e ktyre sjelljeve kriminale qparaqiten si rezultat ikundrthnieve n mes grupeve t ndryshme.-Teoria e dezorganizimitshoqror - sipas ksaj teorie kriminaliteti sht shprehje enjdezorganizimi q mbretron n shoqri. Si dezorganizim trajtohetgjendje nambient shoqrore ku nuk sht i pranishm funksionimi normaldhe harmonik i t gjithasegmenteve t jets politike, ekonomike,sociale dhe familjare. Dezorganizimi rregullonjetn dhe punn eindividve, familjeve, grupeve t caktuara. Kt koncept t paraqitjestkriminalitetit e trajton dhe shpjegon Edhin Sutherland.-Teoria ekonflikteve dhe dallimeve kulturore - potencon n konfliktekulturore kuqndrimi ndaj kulturave tjera sht negativ. Torstenkonfliktet kulturore i ndan nkonflikte primare q paraqiten atherkur ndeshen dy kultura, dy norma, dy vlera tgrupeve dhe sistemeve ttyre dhe n konflikte sekondare q jan konfliktet kulturoreqparaqiten brenda nj grupi t s njjts kultur.-Teoria e anomis - shtparaqitur n Evrop e prkrahje ka gjet n SHBA, pr hert par e kaprmendur dhe analizuar Dyrkemi e m pas e ka shtjelluar RobertMerton -i cili thekson se n paraqitjen e sjelljes kriminale ndikongjendja e cila krijohet nshoqri e sidomos kur shtresat e gjera dhet varura nuk arrijn ti realizojn qllimet eveta dhe arrihenmoskuptime. Meq kto qllime nuk arrihen n mnyrn e ligjshmeather disaindivid e bjn kt n mnyre t paligjshme me sjellje kriminale,kjogjendje e shkeljes s ligjit dhe t pranis s kaosit quhet gjendjee anomis. Anomiasht nj gjendje e dshirimit, e pasiguris e sidomosgjendja e cila nuk siguronperspektiv pr nj numr t madh tindividve.Vlersimi kritik i teorive t reja sociologjike - teorive treja sociologjike ju bn edhevrejtje se ato jan t ngjashme njra metjetrn, se prkufizimet dhe nocionet e grupit,kulturs, anomis, nukjan t qarta, se kriminalitetin e shpjegojn n mnyresiprfaqsore sekrkimet dhe studimet e tilla nuk jan t prcjellura me analizatthella sociologjike. Page 16 of 52 17. Teorit e interaksionit dheetiketimit - Teorit e interaksionit kriminalitetin e shpjegonsirezultat i ndikimeve t disa faktoreve q vijn nga vet organizmi ishoqrise dhepushtetit. Ato deprtojn n krkimet kriminologjike ngashkenca e psikologjis dhesociologjis t cilat kan gatuar tradit naplikimin e ksaj teorie. Kjo teori e shpjegonkriminalitetin sipasoj t reagimit, aksionit, t organeve t ndjekjes, organevetkontrollit t pushtetit dhe gjykatave. Becker ka thn se sjelljadevijante paraqet njkualitet e cila nuk qndron n vet veprimet eindividit por raportet e tij dhe shtetit qkrijohen, pra n do shtetekzistojn grupe shoqrore t cilat kan pushtet politik,ekonomik pra,grupet konformiste. Teorit e etiketimit (njollosjes) - shkaku ikriminalitetitgjendet n praktikn dhe tendencn e regjimit, organevet pushtetit q disa individ dhedisa grupe ti etiketojn e ti shpallindelikuent. Ky aktivitet i njollosjes quhet ndryshestigmatizim, kurstigmatizohen personat dhe grupet tjera ather shpjegohen shkaqetevrteta t sjelljes kriminale. Kshtu nse pushteti arrin q individveti mvesh etiketnsi kriminel pozita e tyre ndryshon dukshm.Mendimikriminologjik shqiptar - pr dukurin e krimit tek shqiptaretkrkimetshkencore kan nisur m von n krahasim me shtetet tjera.Dukurit e vrasjeve,hakmarrjeve, grabitjeve, fejesave e martesavesipas zakoneve prapanike, prarjetregjionale, fetare dhe klasore kanqen temat e shpeshta n krijimet e tyre. Ismet Elezikriminolog autori shquar i t drejts penale dhe kriminologjis shqiptare n puniminevet Mendimi juridik shqiptar flet pr jurist intelektual t cilt kanfolur pr format ekrimeve t rrezikshme dhe propozimet pr pengimindhe luftimin e tyre. N gazetnBesa lavdrohej teoria e delinkuentit tlindur dhe shpjegimit t shkaqeve t paraqitjes sekrimit sipasLombrozes dhe pr arritjet e tij. Shkaqet e krimit n Shqipri dhenprgjithsi i krkonin n kushtet sociale dhe ekonomike. Sipaskonstatimit t IsmetElezit disa gjyqtar t gjykatave t diktimit kanqen korrekt dhe n nivelin profesionalduke rrezikuar shpesh edhepostin e tyre nga autoritetet qeveritare nga se kaninsistuar ttrajtojn dhe gjykojn shtje t ndryshme penale sipas ligjit dhebindjes styre t pavarur prej gjykatsit e jo sipas krkess s zyrtarvet politiks s dits.Teren Toqi me librin e tij E drejta ndshkimoredhe parimet e prgjithshm ai shtmbshtetur kryesisht n t drejtnpenale evropiane perndimore. Ismet Elezi nveprn e tij MendimiKriminologjik paraqet nj gjendje t mjerueshme t sistemit t sdrejtspenale n Shqipri pr shkak t izolimit t saj pr nj periudh t gjatkohore.Gjat sundimit monist n Shqipri Kriminologjia nuk pranohej sishkenc mbi kriminpor n mnyre t gjithanshme i studion materializmihistorik. Shkaqet e krimit n atkohe cilsoheshin si mbeturina t skaluars n ndrgjegjen e njerzve. Shnimetstatistikore mbikriminalitetin nuk shpalleshin dhe nuk kishte mundsi q krkimetapostudimet e ndryshme nga kjo lmi t mbshteten n t dhna zyrtare mbiecurit eformave t ksaj dukurie po trajtoheshin si sekrete dhe nukguxonin t publikoheshin palejen e pushtetit. Me prmbysjen esistemit monist dhe paraqitja e shoqris pluralistefillon t ndrrojgjendja. Vend t veant zn veprimtaria profesionale shkencore eEleziti cili edhe n kushtet e sundimit totalitar ka arritur t botoj njnumr tkonsideruar punimesh nga lmia e t drejts penale,kriminologjis, e drejts zakonoreetj.Nj gjendje prafrsisht t njjt ehasim edhe n Kosov q ishte nn sundimin dheokupim serb - jugosllavku edhe shkenca mbi kriminologjin zhvillohej nn ndikim e tyrembiideologji marksiste. Pas nxjerrjes s kushtetuts 1974 n kt drejtimkankontribuar me shkrime e punime shum gjyqtar, jurist, avokat metema t ndryshmembi shkaqet e paraqitjes s krimit dhe parandalimitte saj. Page 17 of 52 18. PJESA E DYTForma dhe Tipologjia eKriminalitetitN Angli vrehen tendenca t pranis t kriminalitetitkundr personalitetit dhe pronsku evidencat i mbajn 2 institucioneCriminal Statistics dhe British Crime survey ndrsan SHBA FBI dheUCR. N disa vende t zhvilluara industriale si SHBA, Kin,Angli,Kanada etj, krimi sht n rritje sidomos ai i vrasjeve dhedhunimeve seksuale. Sipasstatistikave edhe n Kosov gjat vitit 2003krimet jan n rritje, vendet me stop m tvogl t krimeve jan Zvicra,Suedia, Austria etj. Numri m i madh i krimeve ju prketkrimeve kundrprons, dhuns, kundr siguris n trafik, komunikacion, kundrpersonitetj.Disa veori themelore t fenomenit kriminal - kriminalitetit nperiudha t ndryshmesht paraqitur n forma t ndryshme. Sjelljetkriminale dhe format e kriminalitetit gjathistoris njerzore mbajn tgjitha karakteristikat themelore t vet shoqris. N ktkontekst mund tprmendet mbrojtja e jets dhe trupit, e prons, nderit etj, ku ntgjitha sistemet shoqrore cenimi i tyre sht trajtuar si krim sivepr penale.Mobiliteti shoqrore dhe kriminaliteti - ndryshimet ehovshme, lvizja e madhe nbotn bashkkohore drejtprsdrejti ndikon nparaqitjen e formave t ndryshme tkriminalitetit kjo lvizj nLiteraturn Kriminologjike quhet mobilitet shoqrore. Kymobilitet kat bj me ndryshimet n shoqri n aspektin horizontal dhe vertikal.Mezhvillimin ekonomik, industrial, urbanizmi, zgjerimi i rrjetit tteknologjis etj, reflektojnn paraqitjen e sjelljevekriminale.Veorit kohore dhe sezonale t kriminalitetit -kriminaliteti shpreh disa veorikohore dhe regjionale, q e bn tdallohet prej kohs n koh, nats, dits, sezone,regjionit etj.-veoritregjionale - kriminaliteti dhuns, prostitucioni, narkomania,bixhozi etj jan metepr t koncentruar n regjionet industriale e nmetropole botrore ndrsa n zonatkufitare m shum jan t koncentruaradukurit e tregtis dhe kontrabands me artikujt ndaluar ose me valutt huaj. N kt drejtim shpesh prmenden termi Zonakriminale kudshirohet t theksohen disa zona ku kriminaliteti sht m tepripranishm. Gjeografia kriminale do t ishte nj disipline e veant ecila do t merrejme studimin e shprndarjes s krimit.-Mosha, gjiniadhe kriminaliteti mosha - sht krikter i rndsishm ifenomenitkriminal, ajo mund t ndahet sipas prcaktimeve ligjorepozitive, sipas ligjeve penale tvendeve t ndryshme, mosha ekryersve t veprave ndahet n mosh t rritur dhe tmitur, mosha e miturndahen n t mitur t rinj 14-16 vje trajtohen si mosh efmijve dhezakonisht nuk ju nnshtrohen trajtimeve juridiko - penale dhe tmitur trritur 16-18vje.Si mosh e rritur konsiderohet mosha 18 vje ederi n vdekje t individit, pastaj ndahenfazat e ndryshm 18-25vje,25-30 vje, 30-40vje, 40-50vje, 50-60 vje. Mosha meprezente n veprakriminele sht 25-30 dhe 30-50. Pr shkak t kushteve klimatike nvendet nxehta arrihet m hert pjekuria biofizike dhe biopsikike epopullatspjesmarrja e grupe moshave m t reja sht me madhe nse ekrahasojm meskandinave ku procesi i pjekuris sht m e ngadalshme prshkak te klims.Page 18 of 52 19. -gjinia ose prkatsia seksuale - nbaz t dhnave statistikore pjesmarrja m emadhe n krime sht gjiniamashkullore se sa ajo femrore, prkatsisht kryesit evepravekriminale t gjinis mashkullore kan dominuar n mnyr absolute.Mirpotani n shoqrin bashkkohore gjendja ka ndryshuar dukshme ngaseedhe femratgjithnj e me tepr po marrin pjes n kryerjen e sjelljevet llojllojshme kriminale.Gjat viti 2003 sipas shnimeve statistikoret gjykatave komunale t Kosovs mbikryersit e veprave penale sipasgjinis dhe llojit te disa veprave penale del se 95% tktyre vepravei kryejn personat e gjinis mashkullore e vetm 5% t gjinisfemrorendrsa n vendet e ndryshme 8-10% jan pjesmarrse femrat.Vrehet se femratmarrin pjes n kryerjen e krimeve kundr nderit dhedinjitetit njerzor, kundr jets dhetrupit, procese dhe vemas jan tshprehura n aktivitetet kriminale q kan t bjnme prostitucionin etj,ndrsa raste tjera veprojn si ndihmse, shtytse ne kryerjeneaktiviteteve kriminale.Me vet faktin se femra sht nj qeniebiopsikike dhe biofizike me e ndjeshme me edobt ne pikpamjenanatomiko-fizike si p.sh: emocionalitetin e theksuar,ciklinmenstrual, shtatznin, lindjet, klimakteriumin etj, t cilatndikojn q ajo n rastet ecaktuara t jet m agresive, t ket sulme dheparaqitje histerike, t bie n depresiondhe gjendje t tjera psikike tcilat objektivisht mund ta shtyjn dhe ta nxisin n veprimedhesjellje kriminale. Me emancipimin dhe kyjen gjithnj m t madhe tfemrs n tgjitha sferat e jets dhe t puns vrehet edhe shtimi dherritja e pjesmarrjes s saj naktivitetet kriminale, kontribut tmadhe n lidhje me kto shnime ka dhe autorja FredaAdler.-Gjendjamartesore dhe statusi familjar - n baz t evidencave statistikoretvendeve t ndryshme vrehet se numri m i madh i krerve t krimeve jant martuar,n rend t II-t vijn personat e pamartuar, personat e ndardhe t shkurorzuar dhen fund personat e ve.-Gjendja sociale dhestatusi social - n Literaturn Kriminologjike nj koh t gjatkadominuar mendimi se kriminaliteti sht karakteristik pr shtresat eulta, mirpo ndekadat e fundit n rritje t vazhdueshme tregon edhekrimi t cilin e kryejn personatq u prkasin shtresave t klasave m tlarta, qarqeve afariste, dhe atyre n pushtetq me nj emr quhetkriminaliteti i jaks s bardhe i cili sht n rritje e sipr (prkt fletkriminologjia radikale), kto mund ti vrejm n shprthimet e aferatndryshme t cilat bjn buj n popullsi.Format e manifestimit tkriminalitetit - Tipologjia dhe klasifikimi ikriminalitetitKriminaliteti sht dukuri komplekse dhe mjaftheterogjene si pr nga forma ashtu edhepr nga shkaqet e paraqitjes stij. Si kriter m i shpesht irret i ashtuquajturi klasifikimligjorose juridiko - penal i veprave penale sipas emrtimeve dhe ndarjeven ligjetpenale pozitive. Kodi penal i prkohshm i Kosovs i cili shtn fuqi nga prilli i 2004ka aprovuar dhe parapar disa forma t reja tveprave penale duke aplikuar zgjedhjebashkkohore t inkriminimit dheparandalimit t tyre (terrorizmi, veprat penale kundrt drejtendrkombtare, krimet e lufts, kontrabandimi me emigrant. Kemiklasifikim eveprave penale t rnda - merren vrasjet, plakitjet earmatosura, vjedhjet e thyerjet,dhunimet etj. dhe t lehta - qtrajtohen vjedhjet e imta, fyerjet, shpifjet, disa delikte ntrafik.Kemi sjellje kriminale tradicionale dhe t reja ose aktual -narkomania, terrorizmi,kidnapimi, krimet kundr lirive dhe tdrejtave t njeriut, trafiqet ilegale, parat e pista,hakerizmi.Klasifikime tjera jan kto: kriminalitetit profesional-i organizuar,politik,Page 19 of 52 20. terrorizmi, i dhuns, kundr pasuris,ekonomik, delikuenca e t miturve, recidivizmi etj.Kriminalitetiprofesional dhe veorit e tij - quhet profesional ngase at ekryejnpersonat t cilt me sjellje kriminale merren n mnyre trregullt dhe ky aktivitet i tyresht br profesion dhe mjeshtri etyre e prhershme. N kryerjen e ktyre vepraveata ndijn knaqsi,tregojn aftsi dhe gjindshmri t lart. Prdorin teknika tprsosura derin prmasa fantastike prandaj edhe paraqiten vshtirsi n zbuliminetyre. Ata shpesh her rekrutohen si vrass profesional dhe ndrrojnhapsirn eveprimit t tyre. Ndr veprat penale m t shpeshta q kryejnKriminalitetin Profesionaljan t gjitha format dhe llojet evjedhjes, luajn role t ndryshme. KriminalitetiProfesional shpeshherkonsiderohen si klas e par e krimit si aristokraci e krimit dhesielit e delikuencs n prgjithsi, Ata ndahen n t imt dhe t kalibrit tmadhprofesional.-Kriminaliteti i jaks s bardhKt term pr her t I-r eprdori Edvin Sutherland i cili mendoi pr kriminalitetin eshtresavet larta t cilin e kryenin personat q ishin t kyur n t gjithasegmentet epushtetit politik, ekonomik, financiar, gjyqsor etj, tcilat i shfrytzonin kto lidhje prqllime kriminale. Kta kriminelkalojn n nj jet t dyfisht, n nj an paraqiten sinjerz autoritativ en ann tjetr bashkpunojn me delikuent t ndryshm duke ifurnizuar meinformata dhe t dhna t ndryshme t cilat jan me rndsi pr kryerjeneaktiviteteve kriminale.Kriminaliteti i organizuar dhe veorit e tij- cilsohet me disa veori si lidhshmria eprhershme me shum persona nkryerjen e aktiviteteve kriminale, ekzistimi i njstruktureorganizative me hierarki dhe pushtet t fuqishm te udhheqsit,dominimi irregullt i rendit, disiplins, prgjegjsis s antarvesolidariteti i imponuar, ruajtja efshehtsis s veprimit dhe moszbulimi i organizats etj. do mos respektim i ktyrekrkesavendshkohet me dnime brutale-likuidimi fizik. Ata deprtojn tek tgjithaporet e pushtetit administrativ, ekzekutiv, policor egjyqsor. Ndr organizatat kriminalem t njohura botrore prmenden;mafia siciliane Comorra, Sacra korona unita, etj nItali, kurse nSHBA Cosa nostra, Japoni Jakuza, Kin Triadat, Spanj ETA,IrlandIRA.Organizatat kriminale tradicionale n Itali - m e njohurasht mafia sicilianeitaliane. Fjala mafia rrjedh nga emrtimi i njorganizate q sht krijuar n Sicili n vitin1282 e cila quhej mortealla francia italia mella. Comorra - organizat kriminaleekoncentruar n qytetin e Napolit e cila prbhet nga 126 organizatadhe n Kalabrisht e njohur NdranghetaOrganizatat kriminale n SHBA -Cosa Nostra - q n prkthim dmth shtja e jon,kjo organizat funksiondhe sht e organizuar n disa familja famigllia t cilt e kansindikatne tyre t regjistruar si legale. Nj ndr shefat m t njohur t mafiaska qenAl Capone q ka vepruar n qytetin e ikagos dhe dnimin e kambajtur n burgun enjohur Alkatraz.Jakuza Japoneze - disponon me njsindikat t fort t kriminalitetit t organizuar. Vetfjala Jakuza shte sajuar nga emrat e tre numrave JA-8, KU-9, ZA-3 t cilat jannumrat lojs s bixhozit, pos n Japoni veprojn n Koren Jugore, Filipine eHonkong.Page 20 of 52 21. Sindikat quhet Sumiyoshi-rengo dhe tjetrasindikate Inagua-kai n Tokio. Organizimi isaj sht i ngjashm memafien n SHBATriada Kineze - e cila aktivitetin e saj e zhvillon nish-kolonin Britanike n Honkong.Si aktivitet kryesor sht shitblerjae drogs, organizimi i bixhozit, prostitucioni,shantazhet etj.FjalTriada e ka kuptimin e trekndshit kryesor Qielli-Toka-Njeriu. Edhekjo i ka dysindikata.Organizatat kriminale n Amerikn latine - janNarko Kartelet kolumbiane si:Medellin Cartel, Cali Cartel etj. qmerren me organizimin e prodhimit, prpunimitshprndarjes dhe shitjess kokains. Shefi i ksaj Kartels Cali sht GilbertoRodriguez Orejuelakurse ish shef i narko kartelit Medellin sht Pablo Escobar. SHBAmenj aksion te prbashkt me shtetin kolumbian jepi nj grusht tmadhorganizatave kriminale ku vritet edhe njeriu i par i narkokarteli Medellin PabloEskobar.Mafia Ruse - merret me shitblerjen earmve t llojllojshme nga Arsenali i armatimit tIsh-BRSS, po ashtumerret edhe me tregtin e lndve t para radioaktive prprodhimin earmve brthamore etj. Ajo quhet GUS.Disa forma tjera tkriminalitetit t organizuar REKETIZMI - merret me ndrrmarjenn mnyret organizuar t krcnimeve, shantazheve ndaj personave prgjegjsdhebartsve t detyrave npr firma, shitore, dyqane, hotele, fabrikaetj. Fillet e veta i ka nSHBA gjat viteve 30. Ndrsa kjo sht br njdukuri e rregullt. W. Reckless theksonse organizatort dhe shefat ektyre grupeve angazhojn persona t veante mekarrier kriminale p.sh:gangster, tipa agresiv, etj pr t shantazhuar.-Larja e parave - ka tbj me veprimet t cilat ndrmerren n mnyr q parat efituara ngatransaksionet dhe aktivitete kriminale t deponohen dhe t investohennpun dhe veprimtari legale e pastaj ato t prdoren si para tpastruara-lara. Procesi ilarjes s parave ndahet n 3 faza: Faza I-rprfshin transferimin fizik t parave t cilatjan fituar si rezultat iveprimtaris kriminale. Faza II-t prfshin mbulimin duke u kyurntransaksione financiare komplekse pr ti humbur gjurmt dhe rrugt efitimit tparave. Faza III-t prfshin prpjekjen dhe angazhimin q ktopara t pastruara tparaqiten si form e pasuris dhe kapitalit t tij tpastr-legjitim.-Falsifikimi parave - sht dukuri kriminalebashkkohore ku Kodi i KS e ka paraparesi vepr penale t veant. Kjo usjell prfitime t mdha dhe zakonisht falsifikohenparat $, Euro, tcilat jan valuta t sigurta. Sipas t dhnave t Interpolit gjat vitevetfundit jan shnuar falsifikime t parave n 135 shtete ku m s shumtisht falsifikuar$ amerikan.-Tregtia me vepra t artit dhe kultursnacionale - me qllim t vjedhjes dhe trafikimitilegal t krijimtariveartistike t llojllojshme organizohen grupe kriminale n nivelkombtarose ndrkombtar t cilat bhen n galeri, muzeume ekspozita. NKosovedhe Shqipri jan br kso vjedhje si sht rasti i vjedhjes sikons se Shn Mrisn kishn n Sikot e vjetr mbi 500 vjet, kurse ngaserbet sht vjedhur hyjnesha nfron n muzeun e Kosovs.Page 21 of 5222. Trafiku klandestin me azilant, refugjat dhe persona t tjer -paraqet nj formeshum t prhapur te kriminalitetit t organizuar n botbashkkohore, konfliktetpolitike, etnike, religjioze, luftratlokale, civile, skamja etj. Kan nxitur lvizjen emilionave njerzvenga vendbanimet e tyre kah regjionet m t sigurta. Vendet m tnjohurat trafikimit klandestin jan: Tailanda, Filipinet, Pakistani,Bullgaria, Serbia,Shqipria, Kosova etj.Masat pr pengimin ekriminalitetit t organizuar - prve konferencave etubimevendrkombtare e nacionale, u krijua nj aleance ndrkombtare nkry me SHBA-t meket rast iu shpall luft t hapur terrorizmitndrkombtar posarisht atij t Al-Qaida.Kriminalitet politik apodeliktet politike - zakonisht, kan t bjn me aktivitetet qjan tdrejtuar kundr shtetit dhe rendit shoqror e politik, aktual n njvend. Tdhnat paraqiten qysh n Athinn antike t njohura me nocioninArmiku i shtetit q ishteaktivitet i drejtuar n prmbysjen epushtetit demokratik. N Romen e vjetr po ashtuedhe n Mesjet kemiveprat penale kundr shtetit, sovranitetit, kishs, dherenditkishtar. Kategoria e kriminalitetit politik m tepr sht elidhur me shoqritbashkkohore ku bhen prpjekje t ndrrimit nga njsistem n sistemin tjetr tdrejtuara si vepra penale kundr shtetitdhe rendit me qllim t mbikqyrjes dhepengimit t do aktivitetipolitik, krijohen shrbime sekrete q ushtrojn dhune policoredhe kanpr qllim shkeljen brutale t drejtave njerzore. Qllimi i ktyre shttbht spastrim etnik i territoreve nga popullata autoktone. Si veprapenale politike nliteraturn penale dallohen dy lloj veprash: ato tcilat ndrmerren me qllim t rrezikimitt siguris s brendshme dhe atot cilat ndikojn n sigurin e jashtme t nj sistemiapo t nj shteti.Prher veprimi i ktyre subjekteve sht motivi dhe qllimi politik.Nkongresin e OKB-s n vitin 1985 n Milano sht aprovuar Deklarata Mbiparimetthemelore t drejtsis pr viktimat e krimit t cilat janrezultat i dhuns politike dhekeqprdorimit t pushtetit.N literaturnklasike juridiko-penale si vepr penale prmenden tradhtia,spiunazhi,propaganda armiqsore kundr forcave t armatosura dheveprime t tjera. Posarishtsht trajtuar problemi i s drejts s azilitdhe ekstradimit t kryersve t vepravepenale politike. Po ashtu npraktik theksohet se personat e till nuk mund tekstradohen pra, tidorzohen shtetit apo regjimit t till i cili krkon me qllimtndshkimit t tyre.Terrorizmi politik - n gjuhn latine terroris -terror, frik e madhe, pasiguri dhe tmerr.Si shembuj t pushteteve qkan ushtruar terror ndaj kundrshtarve politik dhepopullsis civilenumrohen terrori i bardh n Rusin cariste, terrori i kuq teStalini,terrori fashist n Spanj, terrori komunist etj. Terrorizmipolitik paraqitet n form tkidnapimeve, marrjes s pengjeve etj. Ktoaktivitete terroriste manifestohen: meatentate, vrasje, kidnapime,likuidime, vnie t mjeteve shprthyese n aeroplan, nhekurudha, sulmevetvrasse me mjete shprthyese etj.Ndr regjimet t cilat kan ushtruarterror shtetror t planifikuar n kohn m t renumrohet regjimidespotik dhe terrorist i Serbis t mbetur. Ndr terroristt m tnjohurnumrohen Karlosi i njohur me nofkn shakall, Avdullah Ocellan, OsamaBinLaden, etj. Lidhur me masat e ndrmarra pr zbulimin, luftimin,dhe parandalimin eterrorizmit aplikohen masat e ndryshme shtrnguesedhe kufizimi i t drejtave dhe lirivet qytetarit ndajorganizatorve.Page 22 of 52 23. Kriminaliteti kundr lirive dhe tdrejtave t njeriut - sht n rritje e vemas n atovende t cilat jan ntranzicion dhe n vendet ku ka pushtet dhe regjim autokratik.Krimetkundr njerzimit dhe t drejts ndrkombtare - jan tronditjetekonomike,politike, luftrat lokale regjionale etj. Mendohej se paslufts s dyt botrore nuk do tprsriten kto krime por fatkeqsisht atojan n rritje edhe n botn bashkkohore.Vlen t prmendim KonventnNdrkombtare t ciln e ka aprovuar OKB-ja dhe pr tcilat Tribunali iHags duhet t bj ndjekjen dhe gjykimin e kriminelve pr krimekundrnjerzimit.Kriminaliteti i dhuns - N disa kode penale sht prezentendarja dhe klasifikimi iveprave penale: kundr jets dhe trupit,kundr dinjitetit moral dhe liris seksuale,prons etj. Sipas autoritkroat Franio Baiq kriminalitetin e dhuns n fardo forme ecilsojndisa veti: n rend t par ai gjithmon nnkupton aplikimin e dhunsfizike dhepsikike q jan t dhunshm dhe agresive. Si dhunkonsiderohet edhe shtrngimi emaltretimi psikik, shkaktimi ishqetsimit dhe pasiguris s prhershme psikike.Pikpamja e par oseqasja e sjelljeve agresive kriminale sht qasja sipasteorispsiko-analitike e Frojdit ku sipas tij duhet t krkohet nsfern e nnvetdijes spersonalitetit. Agresiviteti kriminal sht njlloj zbrazjeje e cila e liron organizmin epersonalitetit ngashqetsimet e ndryshme. Eri Fromi ka theksuar se ekzistojn dyllojagresivitete: a). Defansive - sht imanente pr te gjith njerzitdhe kafsht ku npikpamje biologjike sht i prcaktuar dhe b).Destruktiv e cila sht karakteristikvetm pr personalitetin enjeriut.Disa veori t kriminalitetit t dhuns - M s shpeshtiparaqiten personat e gjinismashkullore mirpo sht interesante tshikohet lidhshmria e gjendjes ekonomikedhe viktims s disa krimevet dhuns.Format m t shpeshta t kriminalitetit t dhuns jan:Krimet edhuns ndaj jets dhe trupit - cilsohen nj ndr format m t rndatatakimit t vlerave dhe t mirave m t shtrenjta t njeriut kurrezikohet shndeti dhesiguria fizike e njeriut ku shpesh zn vendqndror n trajtime t ndryshme hulumtueset krimit. Si delikteprmendn: t gjitha llojet e vrasjeve, lndimeve trupore q kan prpasojvdekjen, shtytja n vetvrasje etj. sht vrtetuar se kriminaliteti idhuns dhekrimet e vrasjes jan t ndrlidhura me jetn dhe problemeturbane. Si kryes, n pjesnm t madhe t rasteve paraqiten personat egjinis mashkullore prej 20-30 vje mearsimim m t ult dhe me statusekonomik social t dobt. Kta zakonisht rrjedhin ngafamiljet evarfra, t rregulluara, ku ka konflikte prindrore, ku mbizotronalkoolizmi,bixhozi, droga e prostitucioni. Si motive m t shpeshta tkrimeve, t vrasjes m sshpeshti prmenden fjalosjet, konflikte,fyerjet, pasioni seksual, etj. Ato kryhen me mjetet ndryshme thika,sopata, helme, arm zjarri etj.Kriminaliteti i dhuns n familje -manifestohet me dhun n martes, dhun ndajfmijve, ndaj prindrveetj.Dhuna n martes - manifestohet si keqtrajtim fizik ose psikik injrit ndajbashkshortve n martes, m t shprehura jan ato burri ndajgruas me maltretimfizik e psikik si dhe keqtrajtim seksual ibashkshortes apo anasjelltas. Deklarata eOKB-s si dhun e cilson sedo akt i dhuns dhe agresionit t bazuar n prkatsin Page 23 of 52 24.gjinore si t prshtatshme pr fyerjen, lndimin fizik e psikik dhekeqtrajtimin seksual tgruas. Fatkeqsisht paraqiten shume pak rastesipas evidencave statistikore ndrsa,numri i errt sht shum i madh.Dhuna kundr gruas sht prezente n t gjithavendet e bots e sidomos nvendet n zhvillim. T dhnat e krkime t bra n shumvende lidhur medhunn n martes dhe dhunn ndaj gruas tregojn se kryesit ektyrekrimeve rrjedhin nga familjet t cilat m par kan pasur dhun,ata si fmije kanprjetuar dhunn dhe konfliktet n mes prindrve. Ktapersona jan t izoluar npikpamje sociale, me botkuptime tradicionalekonzervative mbi barazin e burrit dhegruas jan t papunsuar,konsumojn alkool ose drog dhe jan t prirur pr akte tdhunshme. Sipasteoris psikologjike dhe psikiatrike shkaqet e dhuns qndrojnnsmundjet dhe devijimet psikike sociale t burrit ose gruas.Dhunandaj fmijve - mund t manifestohet si dhun fizike, psikike dheseksuale.Gjendja e tyre biopsikike, papjekuria fizike e shpirtrore,lidhjet e ndjeshme emocionaleme prindr, obligimet e prindrve ndajfmijve dhe keqprdorimet e autorizimeve ttyre e bjn kt dukuri edheme komplekse. Kjo shtje m hert sht konsideruar sishtje e brendshmee familjes dhe i takon t ashtuquajturs sfer intime. G.Kaiserthekson se ky lloj i kriminalitetit n botn bashkkohore shtshumfishuar ngase edhepatologjia sociale e cila i paraprin sht nerritje. N trajtimet kriminologjike dheviktimologjike kur flitet prdhun ndaj fmijve shpesh prdoret termi keqprdorim apoabuzim ifmijve. Si keqtrajtim-keqprdorim n ket aspekt konsiderohen t gjithaatoveprime apo mosveprime q pengojn zhvillimin normal dhe formimine drejte biopsikikdhe social t fmijve. N disa shtete m qllim tpengimit t dhuns ndaj fmijvesht br ndalimi me ligj i ndshkimitfizik t fmijve, t miturve, sikur q shtndaluar edhe, maltretimi ityre psikik. Viktima m t shpeshta t dhuns n familjeparaqiten: fmijte padshiruar, q rrjedhin nga incestet, q rrjedhin ngadhunimiseksual, q rrjedhin nga kontakti seksual i nns me personin qajo e urren, q kanlindur pa dshirn e nns n fardo mnyre, q lindingjat krizave, skamjeve dhemjerimit material dhe social t familjes,q lindin me gjith tentimin e abortimit, t metafizike-psikike t cilti kan prindrit n burg etj.Dhuna ndaj prindrve t moshuar -manifestohet n form t lnies pasdore,moskujdesit, mosdhnies sushqimit, maltretimit, mos ofrimit t ndihms shndetsoree vemas t mosfurnizimit me barna e mjete tjera shruese.Kriminaliteti seksual -dhuna seksuale -kuptohen t gjitha veprimet kriminale qrrezikojnintegritetin dhe moralin seksual t nj personi. Sjelljet e tilla jantinkriminuara n t githa kodet dhe ligjet penale t shtetevebashkkohore. Ky lloj ikriminalitetit paraqet nj rrezikshmri t veantngase cenon lirin dhe dinjitetinseksual si t viktims ashtu edhe tfamiljes s saj, e sidomos n rastet kur viktimasht fmij apo i miturdhe nuk sht n gjendje t mbrohet vet nga atakimet e tilla tdhunshmeseksuale. Shum persona t gjinis femrore pranojn se kan qen viktimedelikteve seksuale dhe dhunuese seksuale por kt fakt nuk e kanparaqitur norganet e policis apo gjyqsis. Kinse n krkimet e veta kaardhur n prfundim senj numr shum i vogl i kryesve t krimeveseksuale sht zbuluar ose sht dnuar.Ekziston nj tip i veant idelikuentit seksual i cili ka veori dhe karakteristika qdallohenprej krimineleve tjer.Kriminaliteti ekonomik dhe kundr pasuris -nnkupton t gjitha ato veprime dhe Page 24 of 52 25. sjelljekundrligjore t personave fizik dhe juridik t cilt jan t kyur nafarizmin dheveprimtarin ekonomike t cilat pengojn afarizminekonomik ndrsa pjesmarrsve nkt afarizm u shkaktojn dme t mdhamateriale dhe financiare. Me shtje tkriminalitetit ekonomik dheprhapjen e tij sht marr edhe Kongresi i V-t i OKB-smbi prevencionine kriminaliteti dhe trajtimin e delikuenteve n Gjenev n vitin1975.Ndr format m dominuese t kriminalitetit ekonomik prmenden:deliktet e kartelve tmdha, aktet e mashtrimit dhe keqprdorimit tgjendjes ekonomike t kompanivemultinacionale, si dhe keqprdorimi ilejeve ndrkombtare pr tregti dhe afarizm. Sikrime mund t prmendimskemat piramidale, larja e parave, marrja e mitos. M sshumti merrenme krime ekonomike kriminelet e jaks s bardh q e shpjegon mmirkriminologu Sutherland.-Format dhe veorit e kriminalitetit ekonomik- jan t njohura veprimet kriminale tfirmave, individve dhe grupevet caktuara t cilve u mundsohet n mnyre jo legaleprparsia n kredi,bishtnim t pagesave t tatimit, subvencione dhe lehtsime t tjeraqsjellin prfitime t mdha. N kt mnyr paraqitet monopoli n treg q nukshtprodukt i afarizmit.Disa veori t kryesve t kriminalitetitekonomik - kta individ nuk prdorin dhunfizike sikur kriminelet enntoks dhe t dhuns klasike, dhe n pamje t jashtme nuk uprngjajnkriminelve, prkundrazi kta individ edhe pse kryejn krime shum trndame gjith veprimtarin antiligjore dhe antisociale n t shumtn erasteve trajtohen siqytetar t respektuar dhe t nderuar, siekonomist t shquar edhe si qeveritar e politikant njohur.NLiteraturn Kriminologjike kryersit e kriminalitetit ekonomikshpeshher ndahen ndisa shtresa.Shtresa e I-r prbhet nga krimineletose njerzit afarist t imt qllimi i t cilvesht sigurimi i njekzistence t domosdoshme jetsore e jo grumbullimi i paravedhekapitalit t madh. Shtresa e II-t prfshin kategorin e personave qjan t motivuart grumbullojn pasuri q t arrijn nj status m t lartekonomik, e me ketrealizojn edhe disa privilegje politike n botnafariste. Shtresa m e lart - prbhetnga personat q kane pozit t lartekonomike si n strukturat e partive politike,ministrive t ndryshme,n sektort e ekonomis, bankave, marrdhniet tregtare mebotn e jashtmeetj.-Korrupsioni - shum autor theksojn se nuk ka shoqri n t cilnnuk shtprezent korrupsioni. N Konferencn e antikorrupsionit tmbajtur n Lima t Perusm 1997 korrupsioni sht trajtuar sikurseterrorizmi dhe kriminaliteti i organizuar.Dallojm forma t ndryshmet korrupsionit si korrupsioni politik i cili ka t bj memarrjen efunksioneve t pushtetit politik ose n mbajtjen e privilegjeve tcaktuarapolitike duke u dhn mito-ryshfet gjat fushatave elektorale.Korrupsioni administrativka t bj me administratn shtetrore i ciliduke i shfrytzuar kompetencat e veta nadministrat prej asaj lokalee deri t ajo qndrore merr mito-ryshfet dmth korruptohetduke u dhnleje rtifikat, dokumente dhe akte t tjera grupeve dhe firmaveprrealizimin e interesave t ndryshme materiale dhe financiare prgrumbullimin epasuris q shpeshher nuk ju takon.-Mashtrimi ikonsumator - kryhet n t gjitha vendet e bots, Autori M. Singercitonnj thnie t njohur t Erazmoroterdamusit i cili thekson ai njerii cili i jep helm dikujt Page 25 of 52 26. tjetr, do t dnohet sihelmues, mirpo ai q me ver t dobt e me vaj t brishtehelmonpandrprer shum qytetar kurr nuk do te prgjigjet. Kjo form e krimitka tbj me mashtrimin e konsumatorve n kualitetin e artikujveushqimor, prmbajtjen dhecilsin e tyre, n distribuimin e barnave,dhe medikamenteve t rrezikshme t cilave uka skaduar afati etj. Gjatreklamimeve arrihen t bhen mashtrime t mdhakonsumatorve sepseparaqesin nj pasqyre tjetr t artikujve.-Kriminaliteti kundr pasuris- nnkupton t gjitha veprimet q cnojn dherrezikojn pasurin privatedhe shtetrore. Ktu bjn pjes vjedhjet e imta, vjedhjet ezakonshme,vjedhjet e rnda, vjedhjet e rnda, me grabitje, me thyerje, fshehjaetatimeve, e automjeteve, mashtrimi, keqprdorimi i besimit, fshehjaetj.-Disa veori t kriminalitetit kundr pasuris - n kryerjen ekrimeve kundr pasurisvrehet nj organizim i kryesve shum m i madhsesa n raste e krimeve t tjera.-Krimi i vjedhjeve - ky krimnnkupton marrjen e sendit t huaj me qllim tprvetsimit. Shnimetstatistikore kriminale t prokuroris, policis tregojn se vjedhjetnkuadr t kriminalitetit t ktij lloji qndrojn n rend t par dhe disalloje t krimevekundr pasuris rrall her zbulohen. Lidhur me veorit ekriminalitetit kundr pasurismund t prfundohet se ky kriminalitetsht n rritje permanente.-Veorit e kryersve t krimeve t vjedhjeve -n t shumtn e rasteve jan personat rinj, t mitur, dhe fmij. Mosha me vjetr e kryersve t ktyre krimeve sillet prej20-25 vjet e cila metepr merret me vjedhje t rnda, vjedhje me thyerje, me arm,mashtrimeetj. Femra paraqitet m tepr n disa vjedhje t imta, mashtrime,vjedhje tzakonshme etj. Karakteristik e ktyre krimeve sht se atoprsriten nga t njjtitpersona. Te hajnat profesional ekziston njbindje se ata nuk jan keqbrs, sjanarmiq t shoqris e sjan kriminelnga se edhe vet i urrejn kriminelet. Vjedhsitprofesional zakonishtrekrutohen nga qarqet dhe shtresat m t larta shoqrore dhekanprgatitje dhe njohuri arsimore e shkollore n nivel.-Vjedhjet eautomjeteve - tregojn rritje rapide n shum shtetebashkkohorezakonisht ky krim kryhet natn. Personat q merren me ktkrim jan t moshs s ret gjinis mashkullore.-Kriminalitetikompjuterik - lidhur me ndikimin e kompjuterit n dukurin ekriminalitetisht shkruar shum gjat dekads s fundit. Autori gjermanHans prmend se n rendt par manipulimet kompjuterike t cilatmanifestohen nprmjet input-outputmanipulimeve. Veprim tjetr shtspiunazhi kompjuterik i cili kryhet me an tprogrameve t caktuaraduke filluar prej lojrave e deri te programet e temave tndryshmeshkencore e ekonomike financiare dhe strategjike t cilat u sjellinkryersvefitime t mdha. Forma tjetr sht i ashtuquajturi kabotazhkompjuterik me t cilinbhet ndrhyrje ilegale n sisteme dhe programet ndryshme kompjuterike.Kriminaliteti n trafik-komunikacion - ntrafikun bashkkohor n t gjitha format e tijpo shkaktohen viktima tmdha n njerz dhe dme t konsiderueshme materiale.Dukuria efatkeqsive t shpeshta n trafikun automobilistik, ajror, hekurudhor,esidomos viktimat e shumta n njerz flet qart pr nevojn e trajtimitdhe analizs tksaj forme t kriminalitetit dhe gjetjen e mnyrave m tprshtatshme pr evitimin ePage 26 of 52 27. shkaqeve t tij. Trajtimii delikuencs n trafik si n teori ashtu edhe n praktiknjuridikopenale sht mjaft i larmishm n disa vende trajtohen si vepra penalee ndisa si kundrvajtje. M s shumti ka viktima n trafikunautomobilistik dhe kur flitet prkriminalitetin n trafik mendohet prtrafikun automobilistik. sht e ditur se shumica ektyre sjelljevekriminale kryhen nga pakujdesia e jo me dashje. Vetm n rastekurpersonat q kryejn krime n trafik ka qen n ndikimin e alkoolit,drogs dhe pijevetjera narkotike mund t sjellin deri te paraqitja eveprave penale dhe fatkeqsit ntrafik.-Faktort q ndikojn nparaqitjen e krimeve n trafik - ndahen n faktor objektivdhesubjektiv. Si faktor objektive prmendet: gjendja teknike eautomjetit, gjendja errugve, paisja e rrugve me shenja etj. Sifaktor subjektiv prmendet personaliteti injeriut sidomos gjendjapsiko-fizike. Kur trajtohet delikuenca n trafik potencohetiashtuquajturi sekond i friks i cili po qe se arrihet t prballohetdhe t kontrollohetdo her kur ekzistojn gjasa reale, t shmangetfatkeqsia dhe pasojat e rnda qmund t pasojn.Delikuenca e t miturve- karakteristik themelore e t miturve n shoqrinbashkkohore sht seajo gjendet n shtim t prhershm dhe se manifestohet meforma tparaqitjes q jan mjaft t rrezikshme. Ekziston nj ligj q e quajnmasa tdiversitetit q parasheh masa edukative pr delikuentet e miturmirpo prapseprapekziston dnimi me burgim pr te mitur.-Klasifikimi,format e manifestimit dhe veorit kryesore - Delikuentt emiturklasifikohen n disa grupe: si kufi m i ult i moshs s t miturvemerret mosha 7vjeare n nj vend ndrsa diku tjetr 9,10,12,13,14,15,16vje n vende t ndryshme.N Kosov termi fmije do t thot personi i cilinuk i ka mbushur 18 vjet ose 14-18vjet konsiderohen si t mitur. Ndisa vende t tjera mosha m e ult e prgjegjsispenale nuk caktohetfare me ligj po trajtohen nga vet gjykatat gjate shqyrtimit trastevekonkrete n praktike ndrsa n vendet skandinave e marrin moshn20-21 vjet simosh n t ciln prfundon mosha e mituris. Delikuentt emitur marrin pjesdukshm n kriminalitetin kundr pasuris, trafik,kryerjen e krimeve n grupe,shprndarjes s drogs, delikteve seksualeetj. Zakonisht, paraqiten n forma tbandave t quajtura Gangs,huligane etj. Si shkaqe t paraqitjes s delikuencs tmiturit prmendenkta faktor: ambienti familjar, edukata familjare, televizioni,radio,filmi, droga etj.-Recidivizmi - ose prsritja e sjelljevekriminale gjithashtu paraqet nj form tveant t manifestimit tkriminalitetit q ndrlidh rrezikshmri t posame shoqrore.Problematikae prsritjes s kriminalitetit ka qen objekt trajtimi n shumtubimeshkencore ndrkombtare ai mund t vshtrohet nga aspektijuridiko-penal qnnkuptojm kryerjen e prsritur t veprave penale ngaana e personit i cili ka qenm par i dnuar pr ndonj vepr penale. Ktuflitet pr recidivizmin n kuptimin engusht q ka t bj me prsritjen edy apo m shum veprave t njjta ndrsa nkuptimin e gjer me prsritjen eveprave penale n prgjithsi. Sipas kumtimitkriminologjik recidivizminnkupton prsritjen e sjelljeve kriminale dhe delikuente t njpersonisi kategori sociale ose si raport piko - social. Sipas kuptimitpenalogjiknnkuptojm ardhjen e srishme t kryersit t veprave penale nentet ndshkimoreprmirsuese, ku shtron pyetjen a thua tretmani imparshm nuk ka qen adekuat? Page 27 of 52 28. -Faktort q ndikojn nparaqitjen e recidivizmit - mund t jen t natyrs objektivedhesubjektive, prmenden edhe faktor t jashtm dhe ndikimi i tyrenegativ gjatqndrimit n burgje apo ente prmirsuese. Format esjelljeve asociale dhe delikuentet tyre n fillim kan qen ikja ngashtpia, shkolla, bredhja e pakontrolluar posht elart, shoqrimi mebanda etj. Shume autor kan thn se do recidivist sht rastnvete.PJESA E III-TKuptimi dhe roli i faktorve i faktorve tkriminologjis - etiologjis kriminaleEtiologjia kriminale osefaktort mbi kriminalitetin kan t bjn me njohjen e burimeve,rrnjvedhe rrethanave prcaktuese t kriminalitetit. Ajo analizon dhestudion lidhjetkauzave n mes t rrethanave dhe faktorve t ndryshm tkriminalitetit. Studimetetiologjike merren me faktort objektive -ekzogjen dhe subjektive - endogjen t cilt ekushtzojn fenomenin ekriminalitetit dhe dukurive tjera antisociale dhe negative nnjshoqri. Problemet lidhur me shkaqet, burimet dhe rrnjt ekriminalitetit, n etiologjinkriminale, shpeshher emrtohen mekuptimin faktor kriminogjen.Pikpamjet mbi faktort kriminogjene -faktor kriminogjen jan t gjitha ato shkaqe,kushte dhe rrethana qndikojn n paraqitjen e kriminalitetit dhe sjelljeve tndryshmekriminale n nj shoqri. Shkollat dhe lvizjet e ndryshme,shkaqet e kriminalitetit, praetiologjin kriminale, e kan studiuardhe analizuar duke u nisur shpeshher nga njfaktor determinues.Kshtu ka vepruar teoria e monofaktorit, e cila ka vlersuar vetmtashtuquajturin faktor individual. Enriko Feri, faktort t ciltndikojn n paraqitjen ekriminalitetit i ndan n tri grupe: faktorantropologjike, faktor fizike ose kozmike dhefaktor sociale.Gabrilet Tardi, faktort kriminogjen i ndan n faktor t jashtmoseekzogjene dhe n faktor t brendshm ose endogjene. Ernest Selig,faktortkriminogjene i ndan n faktor historike ose gjenetik dhe nfaktor direket oseinsticionale. Zhan Pinateli t gjith faktortkriminogjene i ndan n faktor objektive, nfaktor subjektive dhe nindicione. Publikimi i veant i OKB-s, me titull Prevencioniidelikuencs s t miturve, t gjith faktort q ndikojn n paraqitjen ekriminalitetit indan: n shkaqe, faktor dhe motive ose shtytje. Nliteraturn kriminologjike, lidhurme faktort kriminogjen paraqitentri teori: teoria e faktorit, teoria funksionaliste dheteoria ekauzalitetit.Teoria e faktorit - thekson se n paraqitjen ekriminalitetit ndikojn rrethana tndashme dhe shkaqet ekriminalitetit i shpjegon n baz t dy versioneve: versionitmonistsipas t cilit kriminalitetin n nj shoqri e shkakton nj faktorkryesor. Teoriatjetr e faktorit sht pluraliste ose multifaktorialee cila me pikpamjet e sajasociologjike thekson se shkaqet ekriminalitetit i gjejm n ndikimin e shum rrethanaveshoqrore,ekonomike, familjare etj.Teoria funksionaliste - sipas ksaj teorieshkaqet e kriminalitetit mund t shpjegohenvetm duke e aplikuarmetodn e analizs funksionale t institucioneve t ndashme nshoqri.Ktu mund t prmendim mendimin e autorit Jeffery, i cili thekson sensedshirojm q ti ndrioj shkaqet e kriminalitetit n nj vend, atherpuna e par qduhet ta bjm sht studimi dhe analiza e institucioneve tndashme, e vemasndriimi i lidhjeve funksionale n mes t ktyreinstitucioneve. Sipas tij, individi nuk Page 28 of 52 29. sht elsii shpjegimit t kriminalitetit por institucionet.Teoria ekauzalitetit - sipas ksaj teorie, sht me rndsi t studiohen dhetanalizohen lidhjet e drejtprdrejta n mes t veprimeve dhe pasojaved.m.th gjetja elidhjes shkak-pasoj n mes t dukurive dhe faktorve tndryshm q nxisin aktivitetinkriminal n nj shoqri. Shkaqe t sjelljeskriminale konsiderohen t gjitha ato rrethanadhe ndikime q e shtyjnindividin apo grupet n veprime kriminale. Kushte tsjelljeskriminale konsiderohen ato rrethana dhe ndikime q nuk edeterminojn n mnyr tdrejtprdrejt aktivitetin kriminal por ato emundsojn, e ndihmojn dhe lehtsojnkryerjen e tij. Shkasi n vargun elidhjeve kauzale paraqet nj rrethan t veant e cilasht e lidhur prnj situat dhe rast konkret. N jetn e prditshme, ndodh q disaveprimekriminale t ndrmerren aty pr aty, pr shkak t fyerjes, ofendimit apokrcimitnga viktima.Faktort e jashtm (objektiv) t kriminalitetitkuptimi dhe ndarja e tyreFaktort e jashtm ose ekzogjene paraqesinkushtet dhe rrethanat determinuese tsjelljes kriminale. Ata ndikojndrejtprsdrejti n paraqitjen e aktiviteteve kriminale nshoqri. Ktubjn pjes: grupi i faktorve ekonomiko-shoqrore, faktortideopolitike,mikrogrupore, sociopatologjike etj.Faktortekonomiko-shoqrore - zhvillimi i hovshm industrial, t arriturat emdhateknike, zhvillimi i elektroniks dhe nj varg transformimesh tmdha q jan br nshoqri, kan ndikuar edhe n proceset e formimit tnjeriut dhe personalitetit t tij. Ktot arritura dhe transformime tmdha n nj an kan kontribuar n krijimin e njmirqenie dhe standardi tlart, n ann tjetr, me miliona njerz vuajn nga uria,skamja, papunsiadhe smundjet e ndryshme. T gjitha kto kan ndikim t caktuarnveprimet dhe sjelljet kriminale. Ne vijim do te trajtohet ndikimii industrializimit,urbanizimit, krizave ekonomike, kundrthnieve dhetronditjeve sociale e politike,varfris, papunsis e dukurive tjera nparaqitjen e kriminalitetit.Industrializimi, urbanizimi dhekriminaliteti - me industrializim t shoqrisnnkuptohet nj proces izhvillimit t hovshm ekonomik e material, mirpo,industrializimi dheurbanizimi i shpejtuar, si dhe ndryshimet q kan pasuar n vendetndryshme, shpesh kan pasur edhe efekte dhe ndikime negative dhemerret si faktorkriminogjen pr arsye se ka sjell lvizjen, migrimindhe grumbullimin e madh tpopullsis npr disa qendra dhe qytete tmdha. sht paraqitur dukuria ealkoolizmit, narkomanis, bixhozit,prostitucionit etj.Migrimi i njerzve dhe kriminaliteti i t huajve -Problemi i emigrimit dhe prania e thuajve, n shum vende po shkaktonkundrthnie dhe sjellje kriminale. Autori gjermanthekson se nj ndrarsyet e sjelljeve kriminale t huajve n Gjermani, sht edhe faktiigrumbullimit dhe vet izolimit t tyre n mjedise t veanta, n getodhe prpjekja q tiruajn disa zakone dhe rregulla nga vendi prej tcilit kan ardhur sepse ndihen tpasigurt, t friksuar. Ndjenja epasiguris dhe urrejtja ndaj t huajve apo ksenofobiajan gjendje qprher i prcjellin t huajt pr shum arsye, pastaj, pengesatqparaqiten lidhur me punsimin dhe vendosjen e tyre, ndikon q ata prt siguruarkushtet e jetess merren me aktivitete kriminale.Krizat,depresionet ekonomike dhe kriminaliteti - trajtohen si faktort qkan ndikim Page 29 of 52 30. t dukshm n sjelljet kriminale. Krizatekonomike ndikojn n paraqitjen e konfliktevedhe kundrthnieve brendanj familje dhe n grupe t ndryshme shoqrore ku me ketrast rritendisa forma t sjelljeve kriminale si jan vjedhjet, mashtrimet,abuzimet,tregtia e p

kriminologji dhe penologji pdf

Download: https://tweeat.com/2vEO9V

2ff7e9595c